Sinds kort beheert BOEi verschillende gebouwen in het kloosterdorp Steyl. Telkens wanneer ik Steyl bezoek, stuit ik wéér op nieuwe ontdekkingen. Onlangs raakte ik gefascineerd door de schilderingen die langzaam tevoorschijn komen onder de afbladderende verflagen in een van de twee benedenkapellen van de dubbelkerk van St. Gregor. Deze schilderingen bleven door mijn hoofd spoken en ik besloot om op onderzoek uit te gaan.
Eerst een korte introductie: in de late Middeleeuwen fungeerde Steyl als een cruciale plek voor de overslag van mergel. Goederen werden vanuit de Maashaven over land naar het achterland vervoerd. Deze ontwikkeling zette zich voort in de 17e en 18e eeuw, waarbij kooplieden en handelaren steeds welvarender werden en imposante handelshuizen lieten bouwen langs de steile oevers van de Maas. Steyl evolueerde geleidelijk tot een handelsdorp met een elegant karakter. De koopmansfamilie De Rijk liet verschillende statige handels- en landhuizen optrekken, waaronder het landhuis ten noorden van de Maashoek. In 1810 bouwde de vooraanstaande wijnkopersfamilie Moubis een groot complex bestaande uit een majestueus huis en bijgebouwen aan de huidige Veerweg. Een bijna vorstelijk gebouw, gelegen in het open veld tussen de Maashoek en de Aalsbeek, was het statige landhuis aan de Waterloostraat, eigendom van de familie Moubis-De Rijk. Hoewel de oude haven aan de Maas inmiddels verdwenen is, herinneren de veerpont en deze historische gebouwen nog aan dit verleden.
Vanaf de jaren 1870 vestigden zich vijf congregaties van Duitse afkomst in dit Limburgse grensdorp, elk met een eigen klooster in Steyl. Deze gemeenschappen migreerden naar Nederland vanwege de druk die de Katholieke Kerk ondervond onder het pas opgerichte Duitse Keizerrijk, onder leiding van rijkskanselier Otto von Bismarck. [1] Een groep augustinessen uit Essen verwierf het woonhuis Moubis, dat later werd omgebouwd tot het klooster St. Gregor. Het landgoed Moubis werd overgenomen door de Zusters van de Goddelijke Voorzienigheid uit Münster, die het uitbreidden tot het Sint-Jozefklooster. De overige drie kloosters in Steyl werden gesticht door de Duitse pater Arnold Janssen (1837-1909). Deze door Janssen gestichte kloostergemeenschappen omvatten de Missionarissen van Steyl (Societas Verbi Divini, afgekort SVD), de Missiezusters van Steyl (Servarum Spiritus Sancti, SSpS, ook wel bekend als blauwe zusters) en de Slotzusters van Steyl (Servarum Spiritus Sancti de Adoratione Perpetua, SSpSAP, ook bekend als roze zusters). Pater Arnold Janssen werd op 5 oktober 2003 in Rome heilig verklaard door paus Johannes Paulus II. De door hem gestichte kloosters in Steyl bestaan nog steeds en fungeren als moederhuizen voor hun respectievelijke congregaties. De andere zusterkloosters hebben Steyl inmiddels verlaten; de augustinessen al aan het eind van de 19e eeuw, de Zusters van de Goddelijke Voorzienigheid in 1994. Een aantal van de gebouwen die niet meer in gebruik zijn door de congregaties wordt beheerd door BOEi, waaronder het klooster van de augustinessen: het St. Gregoriusklooster
Het St. Gregoriusklooster
Pater Arnold Janssen was zeer tevreden met de dubbele kerk van St. Michael, de kerk van de Missionarissen van Steyl, die hij een aantal jaren eerder had laten bouwen. Dit blijkt vooral uit het feit dat hij ook in het St. Gregoriusklooster een dubbelkerk [2] liet bouwen. Het St. Gregoriusklooster, ook wel bekend als St. Gregor, diende ooit als het huis van de familie Moubis, maar werd later fors uitgebreid door de Augustinessen uit Essen, waarna Arnold Janssen het in 1890 verwierf om de missiezusters een passend onderkomen te bieden.
De huiskapel, waarvan het vertrek nog steeds bestaat, was te klein voor de missiezusters en daarom besloot de oprichter tot de bouw van een dubbelkerk en twee vleugels waarin de zusters konden wonen. Het bouwtoezicht werd toevertrouwd aan pater Michael Scholl, en op 8 september 1895 werd de eerste steen gelegd met de inscriptie “Ter ere van de H. Geest en zijn Onbevlekte Bruid”.
De bovenkerk van St. Gregor werd zelden permanent gebruikt en er werden voornamelijk retraites en vergelijkbare gelegenheden georganiseerd. Hoewel ze een grotere ruimte had dan de twee kapellen eronder, beschikte de bovenkerk slechts over drie altaren. De benedenkerk daarentegen had in elke kapel een hoogaltaar met vier zijaltaren. De bovenkerk diende lange tijd als slaapplaats voor postulanten [3] en vanaf 1970 was de hoofdbibliotheek van het St. Michaelsklooster er gehuisvest.
In de jaren 70 werden de kloosterkerken van Steyl volledig versoberd en werden de schilderingen verwijderd of overgeverfd. Dit lijkt ook het geval te zijn bij de dubbelkerk van St. Gregor. Tóch kunnen we een glimp opvangen van enkele muurschilderingen door de slechte staat van enkele muren in het gebouw.
De schilderingen en gotische motieven
De onder de afbladderende verf verschijnt een kleurrijk beeld: een schildering dat typerend is voor 19e-eeuwse neogotische schilderingen. [4] Motieven zoals deze zijn te herleiden uit de motieven die men ook terugziet op glas-in-lood ontwerpen uit de twaalfde en dertiende eeuw. Neogotische kunstenaars en architecten haalden veel van hun inspiratie uit middeleeuwse voorbeelden uit de architectuur, maar ook uit (contemporaine) ornamentprenten en toegepaste kunst. De schilderingen in de kapel van St. Gregor tonen verschillende geschakelde ingesloten rozetten die afgewisseld worden met het IHS-monogram. [5] Deze motieven zijn sterk verwant aan verschillende glas-in-lood vensters o.a. uit de gotische kathedralen van Bourges en Reims in Frankrijk.
Helaas is er geen historisch beeldmateriaal van de schilderingen die nu weer zichtbaar worden en dat terwijl ze zo kleurrijk en karakteristiek zijn. Wel stuitte ik recentelijk op een kleine foto van een van de altaren van de benedenkapel. Hierop zien we soortgelijke schilderingen (ongeveer de zelfde cirkelmotieven), maar in dit geval lijkt het, voor zo ver te zien, een andere variatie op dit motief te zijn gebruikt. Als we kijken naar het kleine stukje muur dat zichtbaar is op de oude foto, herkennen we dezelfde motieven. De geschakelde cirkels én de band bovenin zijn echter net anders ingevuld. Het lijken, voor zo ver ik dat kan beoordelen, op gespiegelde engelen of misschien wel een pelikaan. [6] De bloemen tussen de cirkels zijn ook gedetailleerder dan de variant die vandaag de dag zichtbaar is.
Niet alleen de wanden van deze kapel waren beschilderd, ook de binnenkant van de scheibogen zijn beschilderd geweest met verschillende bandmotieven, zoals ook te zien is op de foto rechts.
Bij het zoeken naar antwoorden over de schilderingen in een van de twee benedenkapellen van St. Gregor zijn er dus eigenlijk nog meer vragen ontstaan: Hoe oud zijn de schilderingen die nu onder de witte verf vandaan komen? Zijn dit de originele schilderingen? Zijn deze schilderingen significant anders dan die naast het Maria-altaar? Zijn er naast het altaar nog schilderingen verborgen onder de verf (zoals die op de foto), of is het motief dat nu zichtbaar is verderop op de muur de bovenliggende laag? Zou elke travee een andere schildering op de wand hebben? Kortom: er is nog veel meer te onderzoeken en te ontdekken, wellicht iets voor een volgende blog!
[1] De Kulturkampf was de strijd die de overheid van het pas opgerichte Duitse Rijk onder Otto von Bismarck van 1872 tot 1879 voerde tegen de Katholieke Kerk. Lees meer: https://nl.wikipedia.org/wiki/Kulturkampf
[2] Een dubbelkapel, ook wel dubbelkerk genoemd, is een kapel of kerkgebouw met twee verdiepingen, die geheel of gedeeltelijk van elkaar gescheiden zijn.
[3] Een postulant is iemand die streeft naar het religieuze leven maar nog niet tot een bepaalde kloosterorde is toegelaten. Postulantie is een inleidende fase voorafgaande aan het noviciaat zoals dat bestond in een monastieke instelling zoals in kloosters.
[4] De neogotiek ontstond in Nederland als reactie op de opkomst van de industriële revolutie en de daaropvolgende verstedelijking in de 19e eeuw. Het was een periode waarin er een hernieuwde interesse ontstond in middeleeuwse kunst en architectuur, vaak gezien als een reactie op de industrialisatie en het daarmee gepaard gaande verlies van ambachtelijke tradities en gemeenschapsgevoel. De neogotiek werd gezien als een manier om terug te grijpen naar een vermeend ‘gouden tijdperk’ van christelijke cultuur en spiritualiteit, dat men associeerde met de middeleeuwen. Daarnaast was er ook een religieuze component aan de neogotiek. Het was een tijd van religieuze opwekking en hernieuwde interesse in het katholicisme, met name na de afscheiding van België in 1830, waardoor er een groeiende behoefte ontstond aan nieuwe kerken en andere religieuze gebouwen.
[5] IHS is een monogram dat geregeld gebruikt wordt op katholieke voorwerpen. Dit monogram kwam op in de hoge middeleeuwen. IHS is een afkorting van de drie Griekse letters jota, èta en sigma: ΙΗΣ. Deze letters vormen de hoofdletters van de naam Jezus in het Grieks: Ιησους (uitgesproken als jèsoes). Meer lezen? https://nl.wikipedia.org/wiki/IHS
[6] De pelikaan was een geliefd symbool in de (vroeg)christelijke iconografie. Bij voedselschaarste pikt de pelikaanmoeder in haar eigen huid om haar jongen te voeden met haar bloed. De vroege christenen zagen hierin een symbool van Christus’ zelfopoffering en de eucharistie.
Bronnen en tips voor meer informatie:
D. Batterham, The World of Ornament, z.p. 2015 (Facsimile van: A. Racinet, L’Ornament Polychrome, Parijs 1869-1888
En A. Dupont-Auberville, L’Ornament des tissus’, Parijs 1877)
P. J. Kraus, Kerken en Oratoria van het St. Michaëlklooster te Steyl, Steyl 1985
Meer over neogotiek in de architectuur: https://www.joostdevree.nl/shtmls/neogotiek.shtml
Tekst en afbeeldingen, tenzij anders vermeld: Valérie Simons
