Dit artikel maakt deel uit van het boek KIJK!, over 25 jaar herbestemmen door BOEi.
Hoe open je een gebouw dat juist is ontworpen om mensen binnen te houden? Dat was de stedenbouwkundige puzzel die opgelost moest worden bij de herbestemming van de Blokhuispoortgevangenis in Leeuwarden. Het terrein van de voormalige gevangenis was gedurende 500 jaar een ‘witte vlek’. De toegangspoort was zowel in- als uitgang, hoe het er achter de gracht en de hoge muren precies uitzag, wisten weinig mensen. Maar nieuwsgierig waren ze wél. Toen op Open Monumentendag 2008 de poort voor het eerst wijd open stond, kwamen er op één dag 18.000 mensen kijken.
Bibliotheek
Nu is het elke dag druk op het terrein in het zuidoostelijke puntje van de historische binnenstad. De bibliotheek zit er, tientallen bedrijven houden er kantoor, er is horeca, een jongerenhotel, er zijn rondleidingen en er is bijvoorbeeld een escaperoom. “Het gebouw is nu verbonden met de structuur van de stad”, zegt Bauke Tuinstra, die met zijn architectenbureau TWA jarenlang werkte aan de transformatie van de voormalige gevangenis.
De Blokhuispoort heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van Leeuwarden. In 1499 werd het Blokhuis, een zogeheten dwangburcht, op die plek gebouwd. Het complex zoals het er nu staat dateert uit 1870 en is een ontwerp van vader en zoon Metzelaar, die diverse gevangenissen ontwierpen in opdracht van het rijk. De gevangenis is onder meer beroemd vanwege twee spectaculaire ontsnappingen. In 1944 wist het Friese verzet via een list 51 verzetsmensen uit het complex te bevrijden (later verfilmd met de klassieker ‘De Overval’). In 1974 haalde de ontsnapping van cult-inbreker en brandkastkraker Aage Meinesz alle kranten: hij had de onderdelen van zijn destijds beroemde thermische lans binnen weten te krijgen en brandde daarmee de tralies door.
Broedplaats
Justitie stootte deze penitentiaire inrichting in 2007 af. Het Rijksvastgoedbedrijf regelde tijdelijk beheer en tientallen bedrijfjes maakten vanaf 2009 dankbaar gebruik van de goedkope werkruimte in het voormalige cellencomplex. Het functioneerde jarenlang als culturele broedplaats. Oude cipiers gingen als rondleiders aan de slag, hun voormalige kantine werd onder ‘liwwarders’ een populair café. “Het was nog steeds een gevangenis, alleen de deuren stonden nu open” zegt Ron Spaan, namens BOEi betrokken bij de latere transformatie.
Culturele hoofdstad
Een nieuwe en definitieve bestemming voor het complex dient zich in 2014 aan. Leeuwarden zal in 2018 culturele hoofdstad van Europa zijn, de Blokhuispoort is daarvoor het ideale centrum van alle activiteiten. Of BOEi kans ziet die herbestemming en restauratie binnen drie jaar voor elkaar te krijgen? BOEi gaat de uitdaging aan. De samenwerking verloopt fantastisch, de Friese bouwvakkers blijken werkpaarden die in het weekend zonder problemen door werken en iedereen gáát ervoor. “Er is chemie. Tussen mensen uit de monumentenhoek, provincie en gemeente en alle uitvoerende partijen.” Bauke Tuinstra: “Er liepen 37 deelprojecten tegelijk. Het ontwerpen, beoordelen en bouwen liep allemaal naast elkaar door.” ‘Ontwerpend bouwen’, heet dat nu bij BOEi. Voor het tempo werd een prijs betaald. De onder aanneming was niet goed in beeld en in plaats van de beoogde 21 mln. euro moest BOEi in totaal 25 mln. euro investeren. Maar inhoudelijk was het een groot succes.
Eenheid bewaard
Het is het mooiste project dat hij als architect (en Leeuwarder) onder zijn hoede heeft gehad, zegt Tuinstra. Het lukte om de eenheid van het complex te bewaren, ondanks het feit dat er zoveel verschillende gebruikers en functies in zitten. “We wilden natuurlijk niet dat het ‘uit elkaar viel’. Het complex bestaat uit veel verschillende gebouwen, er zijn pleinen en straten. Daarom is er een soort huisstijl gecreëerd, voor zowel de architectonische ingrepen als voor bijvoorbeeld de bewegwijzering en de inrichting.” Diverse bureaus werkten nauw met TWA samen om die samenhang te waarborgen. Iconic Design maakte de huisstijl voor het interieur van de Blokhuispoort, Kwint Architecten en Studio Turf (interieur) werkten samen aan de bibliotheek.
Heilige grond
De bijzondere geschiedenis van de Blokhuispoort is nog steeds ‘beleefbaar’ zegt hij. Van de twee cellenblokken werd er één ingrijpend verbouwd en open gemaakt: daar zit nu de bibliotheek. Het andere cellenblok is nu een jongerenhotel en ruimte voor ondernemers. “Veel kleine ruimten, dat ligt natuurlijk voor de hand met al die cellen.” Dat cellenblok is behandeld als ‘een soort heilige grond’, zegt Tuinstra. Er is één voormalige cel ingericht als museumcel. Met een uitzicht van twee meter op een muur van vier meter hoog, is dat deel van het verleden goed invoelbaar. Ook de route die is gevolgd tijdens die spectaculaire ontsnapping tijdens de Tweede Wereldoorlog is gehandhaafd. In dat cellenblok zijn in 2021 drie glas-in-loodramen geplaatst die herinneren aan de Tweede Wereldoorlog. Een ontwerp van Gerard Groenewoud en Tilly Buij in opdracht van Stichting Friesland 1940-1945.
Iedereen is heel gelukkig met de transformatie van dit stuk stad, weet Tuinstra als inwoner van Friesland. “Het hoort er nu echt bij en functioneert prima. De Blokhuispoort heeft een nieuw leven gekregen.” Dat was voor de tijdelijk gebruikers van het eerste uur wel wennen maar ook die zijn uiteindelijk supporter van de transformatie geworden. Het project won de prijs voor de beste bieb in 2019 en een jaar eerder al de Nationale Transformatieprijs, de Gulden Feniks.
Meer weten over ‘KIJK!, 25 jaar herbestemmen in Nederland’? Op onze website leest u meer over het boek en hoe u een exemplaar van dit bijzondere boek kunt bemachtigen.
