Aan de rand van het voormalige landgoed Avegoor in Ellecom ligt tussen de bomen en voetbalvelden een grote hal onder een mooi rieten dak. Uit niets wordt duidelijk dat dit gemeentelijke monument beladen erfgoed is. De hal is een door de SS gebouwde turn- en exercitiehal voor de SS-Schule Avegoor.* Het pand is daarom van cultuurhistorisch belang als een voorbeeld van een door de bezetter gebouwde hal uit de Tweede Wereldoorlog. Daarnaast is de geschiedenis van het landgoed waarop de hal werd gebouwd extra beladen en triest: Joodse dwangarbeiders werden gedwongen om onder verschrikkelijke omstandigheden voorbereidende grondwerkzaamheden uit te voeren. In deze editie van de BOEi blog gaan we uitgebreid in op de geschiedenis van de hal.
Over de geschiedenis van de turnhal is online van alles terug te vinden en niet alles is correct. Hardnekkig is het verhaal dat Joodse dwangarbeiders de turnhal gebouwd hebben. Uit onderzoek van Stichting in Arcadië blijkt dat dit onjuist is: ze bouwden niet de turnhal maar verrichtten diverse zware grondwerkzaamheden op het terrein van de SS-Schule in september 1942. Het gehele landgoed moest worden omgevormd tot een geschikt terrein voor de sportwedstrijden en trainingen. De verwarring over de werkzaamheden is deels ontstaan doordat de termen turnhal, sporthal sportveld, sportterrein en exercitieterrein door elkaar gehaald worden. Ten noorden van het landhuis ligt een sportveld met tribune en een exercitieterrein. Ten zuiden van het landhuis ligt een tweede exercitieterrein met daarachter de turnhal.
Landgoed Avegoor en de SS-Schule
Het Gelderse landgoed Avegoor werd eind 1940 gevorderd door de Duitse bezetter. Het landgoed had een landhuis uit 1843 en was sinds 1927 een vakantieoord voor ambtenaren met een openbaar wandelpark met tennisbaan. Het gevorderde landgoed werd door de Duitsers in mei 1941 beschikbaar gesteld aan de Nederlandse SS als opleidingskamp. Er werd een SS-Schule opgericht: de SS-Schule Avegoor. Hiervoor werden er op het landgoed diverse nieuwe gebouwen neergezet waaronder twee legeringsgebouwen en een aantal barakken waar de cursisten sliepen. Ook het terrein zelf werd aangepast: er kwam een hek om het terrein te staan, en er werden een schietbaan, twee exercitievelden en atletiekbaan met tribunes (ook wel het sportveld of de sintelbaan genoemd) aangelegd. In juni 1941 werd een stuk grond gekocht van het naastgelegen landgoed Middachten (ten zuiden van het landhuis) waarop in 1943 de turnhal werd gebouwd.
De Nederlandse SS’ers kregen in Avegoor een verplichte cursus van één tot zes weken waarbij ze ideologische vorming, paramilitaire training en fysieke training volgden. Avegoor was het trainingsinstituut voor de Nederlandse SS. Daarnaast werd het in 1942 ook het opleidingsinstituut voor leden van onder andere de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB), de Weerbaarheidsafdeling (WA) en de Nationale Jeugdstorm. In maart 1943 veranderde de naam in SS-Ausbildungslager Avegoor en werden er ook cursussen gegeven aan Duitse groepen. In september 1944 werd het Ausbildungslager verplaatst naar Hoogeveen. Avegoor werd in gebruik genomen als verbandplaats voor gewonde Duitse militairen.
De hel van Ellecom
In september 1942 werd een groep van 139 Joodse dwangarbeiders overgebracht naar ‘Jodenkamp Palästina’. Ze werden door de SS ingezet om het landgoed om te vormen. Ze kwamen uit verschillende steden (Den Haag, Amsterdam en Rotterdam), waren tussen de 17 en 66 jaar oud en hadden een hele diverse achtergrond. Zo waren er onder de dwangarbeiders bijvoorbeeld een tuinman, een veehandelaar en een bankier. Ze werden gedwongen om zwaar grondwerk uit te voeren voor de aanleg van een waterpas sportveld op de glooiende voorweide van het landhuis tussen 3 september en 21 november 1942. Het gaat vermoedelijk om de werkzaamheden voor het sportveld met tribune en het naastgelegen exercitieterrein van grint.
Aan de voorzijde van het landgoed lag de stuwwal van de Veluwezoom die moest worden afgegraven om een egaal sportterrein aan te kunnen leggen. De meeste bronnen spreken over de ‘aanleg van een sportterrein’. Gebaseerd op diverse ooggetuigenverslagen concludeert Stichting in Arcadië dat de dwangarbeiders alleen aan de voorzijde van het landhuis gewerkt hebben. Ze hadden dus een belangrijke rol in de ontwikkeling van het terrein, maar hadden niets te maken niet met de bouw van de turnhal. Toen de turnhal gebouwd werd, waren de Joodse dwangarbeiders al weg uit Avegoor. In andere bronnen staat dat de vrijkomende grond van de sportvelden werd gebruikt om de moerassen ten zuiden van het huis te dempen. Hier lag namelijk een waterpark, een lagergelegen, nat gebied. Deze werkzaamheden waren mogelijk ter voorbereiding van de bouw van de turnhal. Stichting in Arcadië heeft daar echter geen sluitend bewijs voor kunnen vinden.
De mannen kregen weinig te eten en sliepen op een kale zoldervloer in Villa Irene aan de Zutphensestraatweg. Door het moordende tempo en voortdurende mishandelingen raakten de meeste van hen ondervoed en uitgeput. Ze werden onderworpen aan het sadisme van het Duitse personeel en de cursisten. Na zes weken dwangarbeid moesten 36 mannen opgenomen worden in het ziekenhuis. Drie dwangarbeiders overleden in werkkamp Palästina. Op 21 november werden de 136 nog levende dwangarbeiders overgebracht naar Kamp Westerbork. Hier werden ze opgenomen in het kampziekenhuis waar nog eens twaalf mannen stierven. Een deel van de Joodse mannen (de 50 gemengd gehuwden) werd vrijgelaten. De overigen gingen op transport naar de vernietigingskampen in Oost-Europa. Van de 139 mannen hebben uiteindelijk 33 de Holocaust overleefd. Zij brachten in 1948 een bezoek aan Avegoor om de 106 omgekomen mannen te herdenken.
De turn- en exercitiehal
De sportleraar van Avegoor, SS-Untersturmführer Hartmann, stelde in het voorjaar van 1942 een programma van eisen op voor de turnhal. Zijn ideeën over de inrichting staan in negen punten samengevat en gaan over zaken als de locatie van de kleedruimtes. Verantwoordelijken voor de bouw waren vermoedelijk Hauptsturmführer Karl Hautz en SS-Gruppenführer en General der Polizei Hanns Albin Rauter
Wie bouwde de turn- en exercitiehal? Stichting in Arcadië heeft dit uitvoerig onderzocht. Er zijn veel foto’s van Avegoor in de collectie van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies maar helaas geen van de bouw van de hal. Ook bouwtekeningen zijn niet aangetroffen. Aangezien de Duitsers systematisch bouwtekeningen en andere documenten vernietigden, is het gebrek aan bronnen niet raar. Dit zorgt ervoor dat veel over bouw de turnhal onbekend blijft. Toch kon Stichting in Arcadië nog diverse interessante zaken achterhalen. Zo weten we nu bijvoorbeeld dat de bouw 350.000 gulden kostte en in totaal 20 miljoen gulden aan gebouwen voor de SS in Nederland is uitgegeven. Ook is het aannemelijk dat de Duitsers zelf een Nederlandse aannemer voor de bouw hebben aangesteld, want dit bleek gebruikelijk. De SS gebruikte meestal haar eigen architecten en ingenieurs. Uit het onderzoek van Henk Hoogeveen (Adviseur Architectuurhistorie bij de RCE) blijkt dat de Bennekomse architect A.H. van der Waal, die in beeld kwam als mogelijke architect, de hal niet ontworpen heeft. Wel was hij als opzichter en adviseur betrokken bij de bouw van de hal. Deze architect had overigens zelf Joodse onderduikers in huis en was fel anti-oorlog.
De officiële opening van het pand vond plaats op zondag 11 april 1943. Dit werd feestelijk gevierd in het bijzijn van Henk Feldmeijer, leider van de Germaansche SS (voorheen de Nederlandsche SS), SS-Obergruppenführer Hanns Albin Rauter en de commandant van de SS-Schule SS-Hauptsturmführer Dr. Alphons Brendel. Dit moment is op beeld vastgelegd:
Het ontwerp
De turnhal heeft een rechthoekige plattegrond onder een rieten dak. Bijzonder zijn de gelamineerde Hetzerspanten waarop dit rieten dak rust. Deze spanten zijn geproduceerd door spantenfabriek Nemaho in Doetinchem. Uit onderzoek van Jan Kramer blijkt, dat de Nemaho gedwongen werd door de bezetter om spanten te produceren voor onder andere Avegoor. De spanten maakte het mogelijk om een grote overspanning te maken zonder kolommen, ideaal voor een grote sportzaal. De hal zelf neemt het grootste gedeelte van de plattegrond in beslag. Aan weerszijden van de hal zitten diverse nevenruimtes.
De Duitse bezetter had de gewoonte om gebouwen op het platteland zo te ontwerpen dat deze aansloten bij de streekeigen agrarische bebouwing. Hierdoor waren de panden beter gecamoufleerd. Dit maakt dat een door de Duister bezetter ontworpen nationaalsocialistisch gebouw typische Hollandse kenmerken kan hebben. De Nationaalsocialistische architectuur van de turnhal is een verwijzing naar het Germaanse verleden waarbij gebruik werd gemaakt van traditionele bouwkunsten en traditionele materialen als bakstenen en riet. Vanuit de lucht is de turnhal hierdoor vermomd als een boerderij. De turnhal toont volgens sommigen kenmerken van de Gooise Landhuisstijl die in het interbellum veel voorkwam. Karakteristiek hierbij zijn forse rieten kappen en expressieve organische kapvormen.
De turnhal na de oorlog: vakantiekamp
Na het vertrek van de Duitsers werd Avegoor ingenomen door de Canadezen die het kort als noodhospitaal gebruikten. Na de bevrijding werd het tot eind 1948 een interneringskamp voor NSB’ers en andere politieke delinquenten. Zij moesten het sportterrein afbreken en de stenen afbikken voor hergebruik. In januari 1949 kregen de eigenaren van voor de oorlog hun bezit weer terug. De turnhal werd daarom eigendom van de graaf van Middachten, de grond waar de hal op staat was immers oorspronkelijk van landgoed Middachten. Hij liet hetzelfde jaar nog een tribune en een bad en wasgelegenheid aanbrengen in het pand om het om te bouwen tot jeugdherberg.
De turnhal werd in november 1949 verhuurd aan tennisleraar F. Zurhaar die een tennisbaan in de hal vestigde. Eind 1950 werd de hal wederom aangepast om er een kampeergelegenheid en (beheerders)woning aan te brengen. De hal kreeg een nieuwe functie als jeugdherberg en vakantiekamp dat in de loop der jaren allerlei verschillende namen kreeg. De sportvloer in het midden bleef intact en de slaapzalen en eetzaal kwamen aan de zijkanten. Het gebouw werd gebruikt voor vakantie-, school- en sportkampen voor zowel volwassenen als kinderen. Uit de regio Rotterdam kwamen bijvoorbeeld jaarlijks meer dan 150 kinderen met 30 begeleiders voor een vakantie naar de voormalige turnhal in Ellecom.
In de jaren 70 werd het pand diverse keren verbouwd waarbij de keuken werd vernieuwd en nieuwe slaapkamers en douches werden geplaatst. Aan de rechterzijde van de hal werd een tweede woning gerealiseerd.
Recente geschiedenis van de turnhal
Eind jaren 90 werd het vakantiekamp opgeheven en van 1997 tot 2002 werd de hal (onder de naam Move Inn Avo Ellecom) gebruikt voor de opvang van ca. 125 asielzoekers. Daarna werd de hal enkel sporadisch gebruikt en de beheerderswoning antikraak bewoond. Green Real Estate werd vijf jaar geleden eigenaar van de hal als onderdeel van een portefeuilleaankoop. In de afgelopen vijf jaar heeft Green de rieten kap van het gebouw gerestaureerd, de grond gesaneerd en nieuwe bestrating aangelegd. Het gebouw is in mei 2022 overgedragen aan BOEi, die opzoek gaat naar een passende herbestemming die recht doet aan het schokkende verleden.
Buitenplaatsen in de Tweede Wereldoorlog
De geschiedenis van de SS-Schule en de daarbij horende turnhal valt binnen de bredere context van landgoederen en buitenplaatsen in de Tweede Wereldoorlog. Een groot aantal hiervan liep tijdens de oorlog schade op of werd verwoest. Na de capitulatie in mei 1940 werden veel landgoederen en buitenplaatsen vanwege hun strategische ligging en formaat gevorderd en in gebruik genomen door het Duitse leger. De landgoederen werden gebruikt voor militaire doeleinden, zoals het onderbrengen van manschappen en het huisvesten van hoge militairen. Hiervoor werden oefenterreinen aangelegd in de tuinen, munitie opgeslagen in de bossen en extra beveiligings- en verdedigingsmaatregelen getroffen. Andere nieuwe functies voor de landhuizen waren onder andere als hospitaal, kantoor, kostschool, vakantieoord, opslag van geconfisqueerde goederen of feestlocatie. Hierbij liep voornamelijk het interieur vaak veel schade op.
In het laatste jaar van de oorlog is veel schade aangebracht aan de landgoederen en buitenplaatsen. Dit kwam door beschietingen, inundaties, geallieerde bombardementen, Duitse activiteiten om schootsveld, bunkers en lanceringsplaatsen te creëren (hiervoor werden landhuizen in camouflagekleuren geschilderd). Aan het einde van de oorlog hebben daarnaast de terugtrekkende Duitse troepen veel landhuizen vernield, in brand gestoken of opgeblazen om ze onbruikbaar te maken voor de geallieerden. Veel sporen die herinneren aan de Tweede Wereldoorlog op de landgoederen en buitenplaatsen zijn inmiddels uitgewist. Toch zijn er nog allerlei sporen terug te vinden zoals bunkers, schietbanen, tankgrachten, antitankmuren, loopgraven, oefenvelden, exercitieterreinen, ruïnes, gedenktekens, aarden wallen en schuilkelders.
Het Gelders Genootschap is samen met de Nederlandse Kastelenstichting in 2021 een driejarig onderzoeksproject ‘Oorlog in Arcadië’ gestart om de vrij onbekende geschiedenis van kastelen, buitenplaatsen en landgoederen in de Tweede Wereldoorlog te onderzoeken. Zie voor meer informatie over dit project: https://www.geldersgenootschap.nl/projecten/oorlog-in-arcadie-1940-1945.aspx
Wilt u de turnhal zelf bekijken? Tijdens Open Monumentendag op 10 en 11 september 2022 is de hal te bezoeken.
Met dank aan Henk Hoogeveen en Peter Verhoeff
Door Kim Heuvelmans
Bronnen en tips voor meer informatie:
- Henk Hoogeveen, Achter de rododendrons. Dadersporen als getuigen in een schuldig landschap. De omgang met dadererfgoed op landgoederen en buitenplaatsen. Amsterdam 2013.
- Stichting in Arcadië, Historisch onderzoek en waardenstelling Landgoed Avegoor te Ellecom, provincie Gelderland, Amersfoort 2014.
- Stichting in Arcadië, De ontstaansgeschiedenis van de turnhal op landgoed Avegoor te Ellecom, Amersfoort 2013.
- Gelders Genootschap en NIBAG, Haalbaarheidstudie herbestemming Sporthal Ellecom, 2014.
- Bewarings- en verblijfskamp Avegoor, https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Bewarings-%20en%20verblijfskamp%20Avegoor
- De hel van Ellecom, https://www.oorlogsbronnen.nl/artikel/de-hel-van-ellecom
- Jan Kramer, Nemaho ging me aan het hart, Doetinchem 2021
- Gelders Archief
- Mariette Heres, Podcast Platte Grond – 15. Dadererfgoed te koop, https://plattegrondpodcast.nl/aflevering-15
Voetnoten
*SS staat voor Stutzstaffel, de paramilitaire organisatie van de Duitse de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP)
