Met de verwerving van de Centrale Markthal heeft BOEi een prachtig Amsterdams erfstuk in handen. Een stille getuige van de ingrijpende verandering die er in de Amsterdamse voedselindustrie in de twintigste eeuw plaatsvond. Groenten en fruit werden niet langer op verschillende markten verhandeld, maar in dit gebouw geveild voor stabielere prijzen. Met de bouw van een groot marktterrein in het westen van de stad in 1934, moest deze voedselhandel centraal gereguleerd worden. Maar hoe ging het er op zo’n veiling dag werkelijk aan toe? Wie waren de spelers op dit immense terrein en hoe werd het spel gespeeld?
BOEi trof tijdens het restaureren en herbestemmen van dit enorme complex een aardige verzameling documenten in kantoren en kasten aan. Een deel hiervan bleek in vergaande staat van ontbinding. Wel bewaard gebleven zijn krantenartikelen, correspondentie, overzichten van weekprijzen van groenten en fruit en logboeken. Deze worden bewaard bij BOEi.
Met behulp van deze documenten, boeken uit de bibliotheek en overige krantenartikelen lukt het een aardig beeld te schetsen van het levendige marktwezen dat op het terrein plaatsvond. Hieronder een reconstructie van een dag in augustus in het jaar 1939.
06.30 uur
Het is nog vroeg in de ochtend in de zomer van 1939. Boven op de toren van de Centrale Markthal in Amsterdam wijst de elektrische klok half zeven aan. Terwijl veel Amsterdammers de slaap nog uit hun ogen wrijven, staat bij de ingang van de Centrale Markthal aan de Jan van Galenstraat al geruime tijd een menigte Amsterdamse groente- en fruitwinkeliers te wachten achter de grote hekken, tot ze het terrein op mogen gaan. Lege handkarren, paard en wagens en enkele kleine vrachtwagentjes staan achter hen in de straat opgesteld. De mannen helemaal vooraan tegen het hek gedrukt zijn extra vroeg opgestaan in de hoop als eerste binnen te komen. Dit is de plek waar zij hun waren vandaan halen.
Dan, stipt om zeven uur, geeft bedrijfschef het teken. Er wordt op het fluitje geblazen. De hekken mogen open. Een golf belangstellenden duwt zichzelf naar binnen en sprint naar de pieren waar fruit en groente hoog opgestapeld staan. Hier geldt immers: wie het eerste komt, het eerste maalt. Een nieuwe dag op de Centrale Markt is begonnen.
7.10 uur
Het is voor de winkeliers nog flink lopen voor zij de pieren van fruit, groente, bloemen en planten bereiken. Het terrein van de Centrale Markthal is 340.000 m2 groot, dat is ruim de helft van de oppervlakte van het Vondelpark.
Er zijn havens aangelegd voor tuinders die hun producten per schip uit de omliggende tuingebieden aanvoeren. Producten die over land worden aangevoerd zijn elders op de Centrale Markt ondergebracht. In en voor de opslagloodsen aan de verschillende pieren zijn groothandelaren al uren bezig met het uitstallen van hun waren voor dit moment. Komkommers, andijvie, appels, uien, overal waar je kijkt staan kisten met etenswaren opgesteld.
Binnen een mum van tijd is het ook hier bij de opslagloodsen een drukte van belang. Het aanbod verse groente en sappig fruit wordt goed bekeken en dan begint het snelle onderhandelen en bieden tussen de winkeliers en groothandelaars. Controleurs lopen regelmatig langs om een oogje in het zeil te houden. Het gebeurt nog wel eens dat door onenigheid over de prijs men elkaar in de haren vliegt. Gelukkig weten alle betrokkenen inmiddels: wie zich misdraagt wordt voor enige tijd toegang tot het terrein ontzegt. De meesten houden zich dus rustig.
8.30 uur
Het is een flink gekrioel van mensen. De morgenzon staat steeds hoger en op het terrein wordt het steeds warmer. Bezweette mannen sjouwen met bakken groenten en fruit terwijl ze fietsen en karren proberen te ontwijken. Op de achtergrond klinkt het schrille gefluit van een locomotief. Honderden kisten en dozen worden opgestapeld, karren worden opgeladen en bezoekers zoeken hun weg door de drukte. Het lijkt een chaotisch tafereel, maar toch lijkt iedereen te weten wat hij wil en waar hij naartoe moet.
Bij de aardappelloods aan het Westelijk Havencomplex is het druk. De handel in aardappelen vindt aan drie pieren plaats. Vele tjalken en klippers leggen hier aan met allerlei soorten aardappelen: Friese Bintjes, Langedijker Muizen, Drentse zandaardappelen, en nog vele andere soorten.
Binnen twee uur hebben de winkeliers bij de groothandelaren ingekocht wat ze nodig hebben. Ze kennen hun vaste grossier immers goed. Alleen als de geleverde waar tegenvalt veranderen ze van leverancier. Dat laatste gebeurt niet vaak. De onderlinge concurrentie is hoog en hierdoor de kwaliteit ook. De winkeliers en marktkooplui laden hun karren en wagens op, tegen negen uur is vrijwel iedereen teruggekeerd naar hun eigen winkels of marktkramen, waar zij nu zelf de verkopers worden van hetgeen zij net hebben gekocht.
10.00 uur
De bedrijvigheid op het terrein gaat intussen gewoon door. Net als iedere andere dag, start vanaf 10 uur de veiling in de Centrale Markthal, het imposante gebouw midden op het terrein. 100 meter lang en 70 meter breed. Groothandelaren lopen eerst naar de expositieruimte waar op karren groente en fruit op monster kunnen worden beoordeeld op kwaliteit en de aankoop kan worden overwogen. Ook aardappelen, bloemen en planten worden hier aan de markt gebracht.
12.00 uur
De veilingzalen aan de noordzijde van de bijna 6.000 m2 grote hal stromen vol. In de ruimten is plek voor 200 man. De handelaren nemen plaats op de banken die zijn gerangschikt als in een collegezaal. Op de muur van de veilingruimte hangt een enorme wijzerplaat met één wijzer. Alle ogen zijn gericht op de veilingmeester die de prijzen afroept. De wijzer volgt die prijs op de klok. Een handelaar op de laatste rij drukt op een knop. Dit is de prijs waar hij voor wil kopen. Een lichtje gaat branden met het nummer waarop de handelaar staat ingeschreven. De betrokkene heeft de aangeboden partij gekocht. Dit spel wordt de rest van de dag herhaald. Als het handelen het toelaat, wordt er even gepauzeerd in het naastgelegen veilingcafé.
14.00 uur
De zon staat te broeien op het brede glazen dak van de Centrale Markthal. Zestien ventilatoren staan hard te blazen maar blijken ontoereikend met dit warme weer. Ze blazen meer warme dan koude lucht naar binnen. Medewerkers op de kantoren op de bovenverdieping trekken hun jasje uit. Groothandelaren op de vloer zien hun groente flets worden en kijken bezorgd naar het fruit. Eén rot plekje vreet onontkoombaar in het vruchtvlees en dan zit er niets anders op dan zo snel mogelijk verkopen. Er is gelukkig wel een groot koelhuis op het terrein met drie verdiepingen. Deze is echter meer bedoeld om goederen voor langere tijd te bewaren.
17.00 uur
Duizenden lege houten kisten staan torenhoog opgestapeld op het terrein. De winkeliers hebben de fusten in ruil voor statiegeld van de groothandelaren kunnen krijgen om hun groente en fruit te verpakken. Klaar om opgehaald te worden door de tuinders die ze dan op hun bedrijf weer vullen met aardappelen, groenten en fruit zodat ze de volgende dag weer vol naar de markt kunnen worden gebracht.
23.00 uur
De meeste goederen die de afgelopen dag op monster geveild zijn, arriveren in de haven. Schuiten vol met producten leggen aan bij de pieren van de havens van de Centrale Markthal. Het lossen kan beginnen.
04.00 uur
De eerste goederenwagon met groente en fruit ten behoeve van de verkoop bereikt het gebied bij de Centrale Markthal, bijna tot aan de poort bij de Jan van Galenstraat. Op de brede trottoirs naast het spoor lossen ook hier de groothandelaren de lading.
05.00 uur
Om 5 uur ’s morgens komen de groothandelaren de waren etaleren op de pieren. Klaar voor een nieuwe groente- en fruitrush van winkeliers en venters.
Meer weten? Lees ook onze andere verhalen over De Centrale Markthal. Of ontdek het archief van en de boeken over de Centrale Markthal in de BOEi-bibliotheek .
Als eerste op de hoogte van nieuwe verhalen, nieuws over projecten of ander erfgoednieuws, schrijf je in op onze maandelijkse BOEi berichten.
Foto’s: Collectie Stadsarchief Amsterdam / Archief Centrale Markthal
Tekst: Jasmijn Bus
