Dit artikel maakt deel uit van het boek KIJK!, over 25 jaar herbestemmen door BOEi.
Ze noemen ‘m in Bergen op Zoom ‘de schoorsteen van de Spiritus’. Met een hoogte van 75 meter was het sinds de bouw in 1938 één van de hoogste gemetselde schoorstenen in Nederland.
Er zijn sinds 1860 zo’n 10.000 ronde fabrieksschoorstenen in Nederland gebouwd, maar daarvan staat er nog maar zo’n 600 overeind. Het bijzonder hoge exemplaar in Bergen op Zoom werd gebouwd door de Limburgse firma Canoy Herfkens uit Venlo. Aan de voet meet de buitendiameter 5.62 meter, de binnenmaat van de uit rode radiaalsteen opgetrokken pijp meet 2.60 meter. Al bijna 100 jaar het hoogste bouwwerk in de omgeving, een landmark in de skyline van Bergen op Zoom.
Nijverheid en welvaart
Hoge schoorstenen waren lang hét symbool van nijverheid en welvaart. Later werden ze juist het symbool van vervuilende industrie. Aanvankelijk werden schoorstenen van gewone bakstenen gemetseld. Rond 1900 ging men hiervoor de radiaalsteen gebruiken: een steen met enigszins rond verlopende uiteinden en voorzien van gaten, speciaal ontwikkeld voor de schoorsteenbouw.
De Spiritus heette bij de oprichting in 1899 officieel de Zuid Nederlandsche Melasse- en Spiritusfabriek. In 1983 werd die naam in verband met de buitenlandse handelsbetrekkingen veranderd in het makkelijker uit te spreken Nedalco: Nederlandse Alcoholfabriek. Hoofdproduct van de Nedalco was de uit melasse gestookte alcohol, bestemd voor de jeneverindustrie. Spiritus was een residu van dat proces. Die typerende lichtblauwe kleur moest voorkomen dat iemand het spul per ongeluk op zou drinken. De fabriek was vele tientallen jaren een belangrijke werkgever voor de Bergenaren en de spirituslucht ‘hoorde’ bij de stad. Nedalco sloot in 2010 de fabriek in het centrum. Het bedrijf werd overgenomen door Cargill en de productie verhuisde naar Sas van Gent en Manchester.
De toren van opa
Voor de kleinkinderen van Theo Schots heet de schoorsteen ‘de toren van opa’. Schots ziet de toren vanuit zijn huis, en werkte tot aan zijn pensionering in 2011 jarenlang als financieel directeur bij Nedalco. Hij is nog steeds een beetje de hoeder van de schoorsteen en herinnert zich nog goed dat de bedrijfsleiding de schoorsteen begin deze eeuw wilde slopen. “Die schoorsteen had al jaren geen functie meer, maar we hadden er wel veel onderhoudskosten aan. Het College van Bergen op Zoom stemde in met de voorgenomen sloop, maar de gemeenteraad ging ervoor liggen. Die wilden de schoorsteen als beeldbepalend element in de stad, behouden.” Gelukkig maar, zegt hij nu zelf ook. “Het is een mooie herinnering aan de geschiedenis. Markant.”
Stichting opgericht
Overeind houden dus, maar wie ging dat betalen? De gemeente wilde die typerende stenen pijp wel graag behouden, maar geen geld in de schoorsteen steken. In 2010 richtten BOEi en Monumenten Beheer Brabant samen de Stichting Schoorsteen Nedalco op en kochten de stenen pijp voor een symbolisch bedrag aan. “Maar de schoorsteenpijp was er slecht aan toe”, zegt Theo Schots. “Er viel af en toe een baksteen uit: dat is natuurlijk niet fijn vanaf die hoogte.” Vanuit veiligheidsoverwegingen besloten de nieuwe eigenaren om de bovenste 15 meter van de schoorsteen te slopen. “Dat stuk was puur slecht en stond op instorten.”
Subsidies om te renoveren
Met subsidies van de provincie, de gemeente en een laagrentende lening van het Nationaal Restauratiefonds bleek het mogelijk om de schoorsteen te laten renoveren. Harm Meijer uit het Groningse Ten Boer, de laatste gespecialiseerde schoorsteenrestaurateur van Nederland (‘Harm Meijer houdt uw schoorsteen hoog’), pakte die klus in 2011 aan.
Tegelijkertijd werd besloten om de schoorsteen met een bijzondere ingreep terug te brengen naar de oorspronkelijke hoogte. De bakstenen pijp kreeg een nieuwe top, een stalen constructie van 15 meter. Het stalen frame wordt bovendien ’s nachts lichtblauw aangelicht, naar een idee van lichtontwerper Leon van Warmerdam.
Lichtblauwe gloed
Het voormalige bedrijfsterrein van Nedalco, ruim 10 hectare en grenzend aan het centrum van Bergen op Zoom, is in ontwikkeling als deel van een nieuwe woonwijk: Schelde Vesting; niet nadat de vastgoedcrisis het plan bijna torpedeerde en de gemeente met een forse financiële scheur in de broek achterbleef. De typerende lichtblauwe gloed van het nieuwe kunstwerk is tot in de wijde omgeving te zien en een bijzonder en eigentijds landmark: een fotogenieke en duidelijke herinnering aan het industriële verleden van deze plek.
Als u een BOEi-obligatie koopt of Vriend van BOEi voor het leven wordt, ontvangt u het boek ‘KIJK!, 25 jaar herbestemmen in Nederland’ cadeau. Boordevol foto’s en artikelen over nieuw leven voor oude gebouwen. Meer informatie vindt u op onze website.
