Bij BOEi vieren we dit jaar ons 25-jarig bestaan en zetten we een jaar lang de geschiedenis en vooral de ervaring van 25 jaar herbestemmen in de kijker. Ook de BOEi blog zal dit jaar regelmatig over een onderwerp rondom dit thema gaan. We beginnen het jaar met een actueel thema: het herbestemmen van religieus erfgoed.
BOEi heeft bij diverse herbestemmingen van kerken en kloosters als eigenaar of adviseur een rol gespeeld. Het herbestemmen van religieus erfgoed gaat (zoals eigenlijk bij alle herbestemmingen) bij BOEi meestal niet over één nacht ijs. De nieuwe functie moet passen bij de cultuurhistorische betekenis van het gebouw en recht doen aan de gemeenschapsfunctie die het gebouw had. Het vinden van een passende functie waarin alle betrokken partijen heil zien en die financieel en bouwkundig mogelijk is, kan dan ook een uitdaging zijn.
De meest voor de hand liggende optie is het gebruiken van de kerk voor culturele en maatschappelijke activiteiten, evenementen en bijeenkomsten. De kerkgemeenschap kan het gebouw zelf verhuren en zo met deze nevenfunctie inkomsten genereren voor het onderhoud van het pand, of het pand van de hand doen en zelf op zondagen (terug)huren voor diensten. Zo is het Witte kerkje in Bladel door de kerkgemeenschap verkocht aan BOEi en vervolgens weer door hen gehuurd. Nu hoeven ze zich niet meer bezig te houden met het onderhoud en kunnen ze zich richten op de viering van hun geloof. Tegelijkertijd kan door BOEi nagedacht worden hoe het in de toekomst met de kerk moet en kan BOEi met de gemeente in overleg over de mogelijkheden voor aanpassingen van het bestemmingsplan om tijdig op ander gebruik te anticiperen en ook in de toekomst behoud mogelijk te maken.
De Terp in Oudorp wordt door dorpsbewoners gebruikt voor onder andere concerten en optredens. De veel grotere Havenkerk in Schiedam wordt gerestaureerd en is straks te huur voor allerlei evenementen. Gunstig is dat aan de kerkgebouwen voor deze ‘herbestemming’ weinig ingrijpends gedaan hoeft te worden.
Waalse Kerk in Rotterdam, Foto Jan van Dalen
Ook de Waalse Kerk in Rotterdam (met Gispen interieur) is te huur voor evenementen. Hier lopen we tegen een knelpunt aan: in de kerk staan houten kerkbanken die niet te verplaatsen zijn. De kerk is niet groot en is door de vaste banken voor relatief weinig evenementen geschikt. Haal je dan de banken weg? Het pand is een rijksmonument inclusief het bijzondere interieur. Tegelijkertijd zijn er inkomsten nodig om het pand te onderhouden (het dak moet bijvoorbeeld binnenkort vervangen worden) en de huidige inrichting bemoeilijkt dit. Na lang wikken en wegen is BOEi nu in gesprek met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) over een tussenoplossing: een deel van de banken te behouden en verrijdbaar te maken. Zo is het mogelijk om de ruimte anders te benutten, maar blijft een deel van het interieur behouden en blijft de oude indeling grotendeels in tact en de vroegere beleving behouden.
Naar schatting van de RCE komen er tussen de 1500 en 4500 kerken leeg te staan in de komende tien jaar. Op Reliwiki staan overzichten van kerken die de laatste jaren buiten gebruik gesteld zijn of binnenkort gaan sluiten. Om al deze kerken te kunnen herbestemmen is een heel palet aan nieuwe functies nodig, want gebruik voor evenementen zal niet volstaan. Gelukkig is er een legio aan mogelijkheden.
Herbestemming tot bibliotheek, boekenhandel of museum, gezondheidscentrum of wijkcentrum, kantoren, woningen, hotel, café, school of trampolinepark; al deze herbestemmingen zijn al door partijen gerealiseerd.
De uiteindelijke keuze voor een nieuwe functie hangt van verschillende dingen af. Wat past er in de wijk of stad? Zoekt de bibliotheek toevallig een nieuwe locatie? Is er behoefte aan een wijkcentrum of zijn er juist dringend extra woningen nodig? Wat is het bestemmingsplan en wat zou de gemeente graag zien? Wat vindt de Rijksdienst? Zijn er bepaalde nieuwe functies die uitgesloten zijn door de vorige eigenaar? Daarnaast hebben de buurtbewoners en de voormalige kerkgemeenschap ook nog een stem in de discussie. De kerk staat figuurlijk en meestal ook letterlijk midden in de wijk, stad of dorp. Het is een herkenningspunt en sterk beeldbepalend voor de omgeving. Het silhouet van een plaats is te herkennen aan de kerkdaken en torens die boven de andere gebouwen uitsteken. De kerk bepaalt mede de identiteit van een dorp of stad. Hierdoor hebben niet alleen de (voormalige) kerkgangers zelf, maar ook de andere bewoners een band met het gebouw en dus een mening over de herbestemming. Draagvlak voor een herbestemming bij hen is dan ook belangrijk.
Witte Kerkje in Bladel, Foto Jan van Dalen
Het komen tot een geschikte nieuwe functie is in eerste instantie het samenbrengen van alle verschillende partijen en vooral veel overleggen. Hierbij helpt het als er een kerkenvisie opgesteld is of wordt. In deze kerkenvisie worden de kerkgebouwen in een gemeente in zijn geheel bekeken. Er wordt inzicht gegeven in de huidige toestand van de kerkgebouwen en de belangen van de verschillende betrokken partijen. Vervolgens wordt een integrale aanpak opgesteld voor de leegstandsproblematiek. Zo kunnen de verschillende herbestemmingsmogelijkheden en kansen van de verschillende kerken op elkaar afgestemd worden.
Naast al deze externe factoren is in de uiteindelijke herbestemming het gebouw zelf minstens even belangrijk. Wat past? Welke nieuwe functie houdt het gebouw beleefbaar? Zijn de aanpassingen technisch wel mogelijk? En zelfs al zijn ze mogelijk, zijn ze ook wenselijk? Hoe behoud je het monumentale karakter? Wat gebeurt er met het interieur? Een praktische en veel toegepaste oplossing is het plaatsen van een nieuwe en reversibele constructie binnen het gebouw die het gebouw zelf niet of amper aantast en zichtbaar houdt. Een mooi voorbeeld hiervan is de boekhandel in de Dominicaner Kerk in Maastricht. Een BOEi project waarbij iets soortgelijks is gedaan, is de Clemenskerk in Hilversum. Deze kerk is herbestemd tot trampolinepark en alle stellages en toestellen die hiervoor nodig zijn kunnen verwijderd worden zonder het gebouw zelf te beschadigen. Door de opstelling is de ruimtelijkheid van de kerk nog altijd goed voelbaar, en volgens sommigen zelfs beter voelbaar.
Clemenskerk in Hilversum, Fotografie Jan van Dalen
Ook geliefd is het gebruik van glas. Door transparant materiaal te gebruiken bij het afscheiden van bepaalde ruimtes blijft het gebouw beter beleefbaar. Een mooi voorbeeld die beide oplossingen combineert, is de voormalige Annakerk in Breda. Hier is een op zichzelf staand glazen gebouw met 2850 vierkante meter aan kantoorruimten met lift in de kerk geplaatst.
Anna Stede in Breda, Fotografie Jan van Dalen
Naast kerken zullen naar verwachting de komende tien jaar ook 115 van de 130 kloosters in Nederland moeten sluiten. Deze vaak enorme complexen brengen hele andere vraagstukken met zich mee dan kerkgebouwen. Door de indeling is herbestemming tot congrescentrum of hotel voor de hand liggend. Zoals bij abdij Rolduc in Kerkrade of het Nemiusklooster in Den Bosch is gebeurd Ook woningen zijn goed mogelijk, maar brengen meer puzzelwerk met zich mee. Dit merken we bijvoorbeeld bij de herbestemming van Huize Vincentius tot appartementen: hoe behoud je zo veel mogelijk van de oorspronkelijke structuur van het gebouw en creëer je tegelijkertijd praktische en functionele woningen?
Kloosters zijn vaak zo groot dat het gebouw bij de herbestemming meerdere nieuwe functies kan krijgen. Dit is het geval bij het Onze Lieve Vrouw ter Eem Klooster in Amersfoort, waar het kantoor van BOEi gevestigd is. Hier is eerst gestart met herbestemmen van een deel van het gebouw tot kantoren. Maar ook is er een school gevestigd in een van de delen van het klooster en in een ander deel zullen waarschijnlijk woningen gerealiseerd worden.
Nemiusklooster in Den Bosch, Foto Jan van Dalen
Deze korte introductie op het herbestemmen van kerken en kloosters geeft natuurlijk enkel op hoofdlijnen weer hoe het hele herbestemmingstraject kan gaan en wat de ervaring is van BOEi als herbestemmer. Vanuit de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed is er gelukkig veel aandacht voor de toekomst van religieus erfgoed. Er zijn diverse handleidingen opgesteld voor onder andere gemeentes, kerkbestuurders en monumentenorganisaties over het omgaan met leegkomende kerken, en hoe deze aan te passen en her te bestemmen zijn. Meer informatie hierover is terug te vinden op hun site en op het Platform Toekomst Religieus Erfgoed.
PS Voor wie nog met smart zit te wachten op het derde en vierde deel van het industrieënoverzicht: deze verschijnen in de nieuwsbrief van februari en maart!
Tekst: Kim Heuvelmans
