Geef cultureel erfgoed een nieuwe toekomst en steun BOEi! - Doe mee

De Paternosterliften in de Centrale Markthal

jan van dalen fotografie 1.jpg

Jan van Dalen Fotografie
 
door Kim Heuvelmans
 
Dat de Centrale Markthal een prachtig monument is zal geen van de BOEi volgers ontgaan zijn. De enorme, imposante hal spreekt meteen tot de verbeelding. Veel minder bekend is dat in de Centrale Markthal twee paternosterliften zitten. In deze lift zit je in je eentje of met zn tween in een kabine en je hoeft geen knoppen in de duwen om de lift te bedienen. Dat maakt de lift ineens weer heel actueel: is het een oplossing voor liftgebruik tijdens de coronacrisis? Een Londons architectenbureau stelde afgelopen juni voor om deze negentiende-eeuwse uitvinding weer nieuw leven in te blazen en zo mensen veilig te kunnen vervoeren in hotels.

Deze liften komen maar weinig voor in Nederland en zijn alleen al daarom erg bijzonder. In Engeland en Duitsland waren ze veel populairder en kom je ze nog iets regelmatiger tegen. Voor zo ver bekend zijn er nog acht panden in heel Nederland waarin paternosterliften voorkomen. Van twee daarvan is bekend dat ze nog werken (in museale setting): in het Scheepvaarthuis in Amsterdam en in het hoofdpostkantoor in Rotterdam. 

 

elevation a cultural history of the elevators 2.png

Bron: Jeannot Simmen, Elevation: A cultural history of the elevators

 

De paternosterlift was aan het eind van de negentiende eeuw een moderne en efficiënte manier op passagiers te vervoeren. De lift was oorspronkelijk ontwikkeld om goederen te vervoeren (minder traplopen) maar bleek al snel ook te gebruiken voor passagiers. De paternosterliften waren aan het begin van de vorige eeuw een moderne manier van vervoeren. Het was handig omdat er meer mensen tegelijk vervoerd konden worden dan in de reguliere liften van dat moment, er was geen liftjongen nodig voor de bediening, er waren geen wachttijden en geen deuren die open en dicht moesten. De paternosterliften werden veel gebruikt in kantoren en universiteiten. In warenhuizen werd daarentegen vaker gebruik gemaakt van de op dat moment eveneens zeer moderne roltrappen.

Paternosterlift in Aston University in 1966

 

De lift bestaat uit twee liftschachten met daarin een rustig continu draaiende band met daaraan open houten cabines (als een soort reuzenrad). Aan de ene zijde gaan de cabines omhoog en aan de andere zijde omlaag. Passagiers kunnen op de verdiepingen in en uit de cabines springen als deze voorbij komen. Mis je de verdieping waar je eruit moest, dan kun je blijven staan en onder of bovenlangs met de lift mee tot je opnieuw bij je verdieping bent. Vaak is er bij de toegang op iedere verdieping een handvat die het instappen gemakkelijker maakt. Doordat de band continu draait en mensen snel in en uit stappen werkt de paternosterlift veel sneller dan een reguliere lift.

Paternoster-1-1.gif

De paternosterliften in de markthal in 1991

 

In de Centrale Markthal zitten de twee paternosterliften bij de hoofdtrappenhuizen aan weerszijden van de hal. De liften zijn gemaakt door de Haarlemsche Machinefabriek v/h Gebr. Figee. Met de liften kon je vanaf de begane grond naar de derde verdieping reizen. De liften draaiden tegen de klok in: de linker lift ging naar beneden en de rechterlift naar boven. De lift heeft een doorlopende ketting met daaraan tien cabines: twee voor iedere verdieping, eentje op de zolder, en eentje in de kelder. De cabines hadden handgrepen aan weerszijde van de cabine en op iedere verdieping had iedere omlijsting ook handgrepen om het in en uitstappen makkelijker te maken.

jan van dalen fotografie 5.jpg

De achterzijde van de liften in de Centrale Markthal. Jan van Dalen Fotografie.

pim boomgaard 7.jpg

De bovenzijde van de paternosterliften in de Centrale Markthal. Foto Pim Boomgaard

jan van dalen fotografie 2.jpg

Jan van Dalen Fotografie

 

Toch is de lift niet voor iedereen geschikt en waren er veel ongelukken. Op de liften in de Centrale Markthal hangt dan ook een bordje die aangeeft dat de lift verboden is voor bejaarden, gebrekkigen en kinderen onder de 14.

jan van dalen fotografie 4.jpg

Bordje op de paternosterlift in de Centrale Markthal. Jan van Dalen fotografie.

 

In Duitsland zijn nieuwe paternosterliften sinds de jaren 70 om veiligheidsredenen verboden en in Groot Brittannië hebben ze speciale sensoren ontwikkeld om ongelukken te voorkomen. Vanaf de jaren 80 zijn de liften vanwege deze veiligheidsredenen steeds minder gebruikt en vaak vervangen. Bij de listen in de Centralen Markthal zitten boven de cabines  houten schotten om te  voorkomen dat wachtende passagiers boven of onder de cabines in de schacht kunnen vallen of ergens tussen kunnen komen.

jan van dalen fotografie 6.jpg

De schotten aan de achterzijde van de cabines. Jan van Dalen fotografie

 

De naam paternoster komt vermoedelijk van een rozenkrans: ook een oneindige cirkel waarin de kralen rondgaan. Een latere uitleg voor de naam heeft betrekking op de veiligheid: iedere keer dat je erin stapt moet je een schietgebedje doen omdat ze zo gevaarlijk zijn. 

De cascorestauratie van de Centrale Markthal is net gestart. De restauratie van de paternosterliften valt hier niet onder. De beide liften functioneren niet meer en we hopen op termijn een van beide liften te kunnen restaureren met onderdelen van de andere lift. Dan zijn er op dat moment weer drie functionerende paternosterliften in Nederland.

pim boomgaard 8.jpg

Foto Pim Boomgaard

 

Bronnen:

Jeannot Simmen, Elevation: A cultural history of the elevators

Centrale Markthal Amsterdam, Bouwhistorische opname met waardestelling, BBA

 

Meer lezen?​