A Wild Goose Chase? Op zoek naar de oorsprong van de Oisterwijkse Gedenknaald

Op het terrein van de voormalige Koninklijke Verenigde Leder (KVL) in Oisterwijk staat een gedenknaald uit 1941 gemaakt van tufsteen. Hoe deze gedenknaald het beste behouden kan worden is al enkele jaren onderwerp van discussie en over de beste oplossing verschillen de meningen en visies. BOEi (eigenaar van het rijksmonument sinds 2018) is een participatietraject gestart om zo tot een breed gedragen oplossing te komen, want de naald is voor de Oisterwijkers van groot belang. Mij werd gevraagd om de totstandkoming van het monument zo nauwkeurig mogelijk in kaart te brengen. Waarom werd het beeld gebouwd? Waarom kreeg het de vorm die het heeft? Wat zijn de emoties, verhalen en waarden achter het beeld?

Wat weten we al over de gedenknaald?

Waar te beginnen? Eerst maar eens kijken wat er al bekend is. Ik mail eerst alle betrokkenen of zij informatie hebben liggen of weten waar iets te vinden is. Op kantoor hebben we het boek 100 Verhalen van de looierij liggen. Dit boek besteed aandacht aan het monument en geeft veel informatie. Het monument is op 27 oktober 1941 aangeboden door het personeel ter ere van het 25-jarig bestaan van de fabriek, op dat moment nog de Koninklijke Lederfabriek Oisterwijk N.V. Het standbeeld was een week eerder al gereed. Als op 20 oktober de begrafenisstoet van de onverwachts overleden directeur Christ van der Aa langs de KVL trekt staat het monument er namelijk al.

De kunstenaar was de beeldhouwer Toon van de Wiel (1910-2008). Hij had in Oisterwijk al diverse beelden gemaakt. Voor  KVL maakte hij ter ere van het 25-jarige bestaan een wereldbol met daarop een zeshoekige obelisk. Tegen deze obelisk staan drie figuren, allen op een wapenschild. De figuren zijn leerlooiers met een schort, op klompen, alleen met werktuigen in de hand die in de fabriek gebruikt werden. Model hiervoor stonden echte medewerkers van de fabriek die hiervoor speciaal op de foto gingen.[1] Het verhaal gaat dat de gezichten gemodelleerd zijn op de gebroeders Van der Aa (de directie) en volgens de kleinzoon van een van hen lijken de gezichten ook sprekend.[2] De wapenschilden verwijzen naar de provincie Brabant, de stad Amsterdam (waar ook een fabriek stond) en het leerlooiers vak. Op de wereldbol staat: ‘Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan der koninklijke lederfabriek Oisterwijk N.V. aangeboden door het personeel 27 october 1941′. Het kunstwerk is uit meerdere delen opgebouwd en opgehaald met paard en kar door Janus van Doveren. Hij is twee dagen in de weer om het zware kunstwerk naar het KVL terrein te vervoeren.[3] Foto’s van het kunstwerk in aanbouw en van de modellen ontvang ik van Joost van den Berg van Oisterwijk in Beeld. Opvallend is dat op de foto van het kunstwerk in aanbouw twee wereldbollen te zien zijn. Waarom werd er een tweede bol gemaakt? En waar is die nu?

 

Foto’s van de modellen en de losse beelden. Bron: Oisterwijk in Beeld

Het kunstwerk in aanbouw. Bron: Oisterwijk in Beeld

 

Het is een rijksmonument

De gedenknaald is sinds 2002 een rijksmonument en de volgende stap in de zoektocht is kijken wat de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) over het monument kan vertellen. De omschrijving geeft geen nieuwe informatie over de totstandkoming en noemt opvallend genoeg de kunstenaar niet. Wat ik wel te weten kom, is dat de stijl van het kunstwerk verwant is aan het sociaal-realisme, er om het grasveldje een lijst zat met spiegeloogmotief en de wereldbol een ‘bolsokkel’ is.  De RCE heeft in haar bibliotheek van veel rijksmonumenten een tekeningendossier en een pandsdossier met oude tekeningen en correspondentie. Ik stuurde ze hoopvol een mailtje; wie weet liggen er nog tekeningen? Maar helaas bleek er van de gedenknaald geen dossier te zijn.

 

Het KVL jubileum

De zoektocht gaat door. Een groots jubileum wordt vaak in kranten aangekondigd en beschreven. Krantendatabase Delpher heeft miljoenen pagina’s uit kranten, boeken en tijdschriften gedigitaliseerd dus ik besteed een middag aan het doorspitten van de website. En inderdaad: Delpher geeft meer informatie over het jubileum. Ook het overlijden van de directeur in oktober 1941 komt in meerdere kranten terug. Op 8 oktober 1941 staat in het Noord-Brabants Dagblad Het Huisgezin’ bij het provinciale nieuws een aankondiging voor het jubileum: ‘op 27 oktober herdenkt de grootste overlederfabriek van Nederland op feestelijke wijze haar bestaan. Dit bestaan valt samen met het jubileum van directeur en medeoprichter Chr. J. v.d. Aa.’ Uit diverse krantenartikelen blijkt dat dit jubileum groots gevierd gaat worden. Er stonden drie feestdagen op de planning (25, 26 en 27 oktober) met de opvoering van feestrevue ‘wees optimist’, de tentoonstelling ‘Ons Werk’ waar bezoekers het vervaardigen van leder, de gefabriceerde artikelen en de afnemers konden zien en een receptie. Het personeel kreeg ter ere van het jubileum een week vakantie en een bonus.[4]

Christianus Josephus van der Aa sterft op 15 oktober 1941 op 55-jarige leeftijd na een ‘kortstondige ongesteldheid’. Naast rouwadvertenties van de familie staan er ook advertenties van het personeel en van de beheerder en commissarissen van de fabriek in de krant. In een verslag van de uitvaart wordt de begrafenisstoet beschreven (‘voor de laatste maal zou een gang gemaakt worden langs de fabriek, voor den groei en uitbouw waarvan de overledene steeds geijverd heeft’) maar wordt de gedenknaald niet vermeld.

Vanwege het overlijden van de directeur wordt het jubileum in sobere vorm gevierd en gaan de meeste festiviteiten niet door. Alleen de tentoonstelling ‘Ons werk’ is toegankelijk voor genodigden. In geen enkel krantenbericht is een vermelding van de gedenknaald of een cadeau van de personeelsleden teruggevonden. Het cadeau van het gemeentebestuur (een glas in lood raam) wordt daarentegen wel vermeld in de krant. [5]

Opzoek naar archiefstukken

Nu ik de boeken, de bibliotheek van de RCE en Delpher doorgespit heb, wordt het tijd om het archief in te gaan. Een jubileum dat zo groots werd voorbereid, heeft vast veel documenten geproduceerd. Helaas blijkt in het archief van KVL, nu aanwezig bij het Regionaal Archief Tilburg, niets te vinden over het jubileum. Toen het archief in 2011 werd overgedragen naar aanleiding van het faillissement van de fabriek bevatte, het vooral documenten van financiële en personele aard. Ook in het archief van de gemeente Oisterwijk, eveneens aanwezig bij het Regionaal Archief Tilburg, is niets terug te vinden over het jubileum van de KVL en het kunstwerk.

Ik ga verder met mijn zoektocht en kom uit bij de Heemkundekring waar Oisterwijk onder valt: Heemkundekring de Kleine Meijerij. Ze zitten in een verhuizing en zijn al hun archiefstukken nog aan het uitpakken. Ondanks de verhuischaos wordt ik hartelijk ontvangen met thee en koekjes. Ze hebben een krantenknipselarchief van alles wat met KVL te maken heeft en hebben deze vast voor me uit de verhuisdozen gevist. Het archief gaat terug tot in de jaren ‘90 van de vorige eeuw. De gedenknaald wordt meerdere keren genoemd, maar vooral de recentere artikelen gaan over de erbarmelijke staat van het kunstwerk.

Het artikel dat eruit springt is een verhaal over Bep van den Berk uit 2006. De oud-medewerker van de fabriek heeft een omvangrijk archief verzameld met foto’s, films en voorwerpen van KVL en zoekt op dat moment iemand om zijn archief over te nemen. Op de voorgrond van de foto staat pontificaal een houten model van de gedenknaald!

Het eikenhouten beeldje wordt besproken in het tijdschrift van de Kleine Meijerij uit 2020. Veel is er niet bekend, wel is duidelijk dat het voor ca. 1960 gemaakt is. Het is namelijk op een foto uit die periode zichtbaar is. Het beeldje is momenteel in eigendom van Stichting Stoommachine Oisterwijk. Deze stichting zet zicht in voor de stoommachine op het KVL-terrein.

Via Heemkundekring de Kleine Meijerij krijg ik het telefoonnummer van degene die het archief van Bep van den Berk heeft overgenomen. Hij belooft op onderzoek uit te gaan en geeft vast een tipje van de sluier: die foto’s van de modellen? Daar heeft hij de originelen van.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bedrijfsarchitect van de KVL

Ondertussen krijg ik bericht van de secretaris van Heemkundekring De Kleine Meijerij. Ze hebben hun digitale archief voor me doorgespit en hebben iets gevonden: een foto van een tekening van de gedenknaald uit 1941. De pentekening is gemaakt door uit Mainz afkomstige Nikolaus (Niko) Weigand en toont de gedenknaald. Een online artikel van A. van den Oord verteld meer over maker. Weigand was in 1929 bedrijfsarchitect en chef van de bouwafdeling bij de leerfabriek in Oisterwijk. Hij ontwierp in 1930 het voetbalveld en de turnhal van Nevelo (NV Lederfabriek Oisterwijk) voor het personeel. Voor de Oisterwijksche Bad- en Zwemvereeniging ontwierp hij een badhuis en een paviljoen. In 1940 werd hij hoofd van het bouwbureau van de Koninklijke Lederfabriek.[6] Weigand kreeg begin jaren ‘40 psychische problemen en werd in 1945 gearresteerd vanwege zijn betrokkenheid bij de NSB.

De pentekening is gedateerd 1941 maar geeft helaas geen indicatie van de dag of maand. Tekende Weigand de gedenknaald na plaatsing? Is het juist een schetsontwerp om de locatie van de gedenknaald te bepalen? Had hij invloed op het ontwerp van het kunstwerk? We weten het niet.

Weigands naam staat ingekrast in de muurschildering uit 1940 op de wand tussen de machinekamer en het ketelhuis van de fabriek.[7] De muurschildering is van een leerlooier met klompen, leren schort en gereedschap met achter hem een wereldbol. De schildering toont duidelijke overeenkomsten met de gedenknaald die een jaar later is geplaatst. Ook de drie wapenschilden zijn in dezelfde ruimte op de wanden geschilderd. Deze overeenkomstige symboliek doet vermoeden dat er bij het ontwerpen van de gedenknaald in ieder geval gekeken is naar deze muurschildering.

 

Het KVL archief van Bep van den Berk

Een week later bel ik degene die het archief van Bep van den Berk heeft. Wat heeft hij gevonden en kan ik langskomen? Dit is het laatste lijntje om echt nog iets te weten te komen over de totstandkoming van het kunstwerk. De archiefstukken blijken te zijn uitgeleend en voorlopig niet toegankelijk. Wel kan hij vertellen dat er in ieder geval geen personeelsbladen bij zitten uit 1941. Daar was mijn hoop op gevestigd. Er heeft vast een oproep in gestaan om mee te doen aan de inzameling voor het kunstwerk en er heeft geheid een verslag in gezeten van het jubileum. Toch zit er ook nu nog iets interessants in het archief. Er zijn namelijk meerdere exemplaren van een herdenkingstegeltje voor het 25-jarig jubileum. De tegel is gemaakt door Tegelfabriek Westraven in Utrecht en toont het fabrieksterrein met in het midden van de tegel de gedenknaald. Rechts staat de datum met onderaan de wapenschilden van Brabant en Amsterdam.[8] De tegel is vermoedelijk in een grote oplage gemaakt om aan het personeel cadeau te doen op 27 oktober 1941.

Jubilea van medewerkers

Het speuren naar archiefstukken staat voorlopig on hold. Dus besluit ik het internet af te struinen opzoek naar meer informatie over het jubileum, het kunstwerk en de kunstenaar. De meeste sites vertellen het inmiddels bekende verhaal. Op de site van beeldbank Oisterwijk kom ik iets interessants tegen. Er staan filmpjes op van de KVL dagen. In december 2013 organiseerde gemeente Oisterwijk een KVL Kroniekdag, waarbij oud-medewerkers of familieleden van oud-medewerkers vertellen over de jubilea bij het bedrijf. Hier laten ze verschillende foto’s zien die gemaakt zijn tijdens de jubilea feesten. Dat het personeel samen een kunstwerk schonk aan de fabriek ter ere van het 25-jarig jubileum, blijkt goed te passen binnen de traditie van KVL. Dienstjubilea van de medewerkers werden uitbundig gevierd. Bij 25 jaar dienst kreeg een medewerker een gouden horloge, bij 40 dienstjaren een huldiging en 1000,- gulden en bij 50 jaar een gouden spelt met diamantje. Ook pensioen en andere jubileum jaren waren gelegenheid voor een feestje.

 

De kunstenaar van de gedenknaald

Over de kunstenaar Toon van de Wiel kom ik online niet veel informatie tegen. Wel is hij opgenomen in de database van het RKD Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, altijd een goed startpunt als je meer wilt weten over een kunstwerk of kunstenaar. Hij staat omschreven als schilder, architect, beeldhouwer, restauratie-architect en beeldhouwwerkrestaurator. Hij verhuisde naar San Paolo (Brazilië) in 1947 en gaf daar les aan de Kunstschool in São Jose de Campos en aan de kunstschool in Mogi das Cruzes.[9] Interessante basisinformatie die verder niet helpt in de zoektocht. Dan ontvang ik van collega Jobbe Wijnen een kort artikel over Toon van de Wiel uit het Informatieblad Heusenhout Nieuws die hij ergens heeft opgeduikeld. Hieruit blijkt dat Van de Wiel veel in terra cotta en in tufsteen werkte.[10] Dat kan een goede verklaring zijn voor het gebruik van tufsteen bij de gedenknaald: het was een materiaal waar de kunstenaar ervaring mee had.

 

Voorlopige conclusies

Het beeld werd geschonken door het personeel bij het 25 jarig jubileum. Dat het personeel een cadeau schenkt aan de directie van de fabriek die goed voor zijn werknemers zorgde en hen in het zonnetje zette bij jubilea past goed binnen de traditie. Het 25 jarig jubileum in 1941 was groots opgezet en werd op het laatste moment door het overlijden van de directeur in een relatief sober feest. Het ontwerp van het beeld is duidelijk geïnspireerd op de muurschildering en heeft duidelijke verwijzingen naar het vak en de fabriek en de internationale positie van de fabriek. De gedenknaald zelf lijkt sindsdien symbool te zijn geworden voor de fabriek, getuige het houten beeldje en de huidige waarde van het beeld voor oud medewerkers en omwonenden. Veel vragen zijn na deze zoektocht nog onbeantwoord en blijven dat mogelijk ook. Wie kwam met het idee voor het kunstwerk? Wie koos deze plek? Wat was de rol van de bedrijfsarchitect? Hoeveel kostte het monumenten? Wie kwam met het idee om Van de Wiel te vragen? Deden alle medewerkers mee? Wat vonden zij eigenlijk van het kunstwerk? Had de oorlog nog invloed op het materiaal of het ontwerp? Allemaal vragen waar we graag een antwoord op zouden hebben, maar mogelijk nooit vinden.

 

Door Kim Heuvelmans

 

Bronnen

• Hennie van den Berg, Joost van den Berg, Piet Jacobs, Ad van den Oord, 100 Verhalen van de looierij, Oisterwijk 2016
• Beeldbank en monumentenregister Rijkdienst voor Cultureel Erfgoed
• Krantendatabase Delpher
• Knipselkranten archief en historisch beeldmateriaal van Heemkundekring de Kleine Meijerij
• Beeldmateriaal van Oisterwijk in Beeld, beschikbaar gesteld door Joost van den Berg
• Oord, Ad van den, ‘Weigand, Nikolaus (Niko), http://www.advandenoord.nl/biografieen/Weigand_N.html
• www.boei.nl/projecten/gedenknaald/
• oisterwijkinbeeld.nl/het-looiproces-op-kvl-medio-vorige-eeuw/
• nl/nl/explore/artists/record?query=toon+van+de+wiel&start=0
• standbeelden.vanderkrogt.net/object.php?record=NB44an
• Werkgroep Heusdenhouts Historie van Heemkundekring Paulus van Daesdonck, ‘Toon van de Wiel, beeldend kunstenaar’, Informatieblad Heusdenhout Nieuws, 2017-04, 10-12

 

>> lees hier de andere edities van de BOEi Blog

 

[1]Hennie van den Berg, Joost van den Berg, Piet Jacobs, Ad van den Oord, 100 Verhalen van de looierij, Oisterwijk 2016; Joost van den Berg, Oisterwijk in Beeld

[2] Opmerking van Wilfred Prins op 11 november 2012, standbeelden.vanderkrogt.net/object.php?record=NB44an

[3] Janus van Doveren van de KVL-buitendienst in 2016, www.boei.nl/projecten/gedenknaald/

[4] Provinciale Noordbrabantsche en ‘s Hertogenbossche courant 3 mei 1941

[5] De goede band tussen de gemeente en de fabriek blijkt al eerder: in 1927 vernoemt de gemeente de straat waaraan de fabriek ligt de Almijstraat. De fabriek waartoe de KVL sinds 1920 behoorde. Als dank daarvoor schonk de directie van de directie van de fabriek de gemeente nieuw meubilair voor de raadszaal. Bron: krantenartikel van 23 oktober 1991 in knipselarchief van de Kleine Meijerij

[6] A. van den Oord, ‘Weigand, Nikolaus (Niko), www.advandenoord.nl/biografieen/Weigand_N.html Gebaseerd op Nationaal Archief, Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging, dossier 112491.

[7] A. van den Oord, ‘Weigand, Nikolaus (Niko), www.advandenoord.nl/biografieen/Weigand_N.html

[8] https://oisterwijkinbeeld.nl/het-looiproces-op-kvl-medio-vorige-eeuw/

[9] rkd.nl/nl/explore/artists/record?query=toon+van+de+wiel&start=0

[10] Werkgroep Heusdenhouts Historie van Heemkundekring Paulus van Daesdonck, ‘Toon van de Wiel, beeldend kunstenaar’, Informatieblad Heusdenhout Nieuws, 2017-04, 10-12