Asbest: het onbrandbare wondermiddel uit het einde van de negentiende eeuw staat centraal in deze editie van de BOEi blog. Waarom werd het schadelijke asbest overal zo grootschalig gebruikt? Dat mensen vroeger allerlei materialen gebruikten die schadelijk waren voor de gezondheid is inmiddels wel bekend. De voorbeelden zijn eindeloos en uitermate boeiend. Een paar bekende favorieten:
- Arsenicum in snoepjes, absint, jurken, corsages en behang
- Het extreem giftige loodwit als verf en make-up
- Het gebruik van kwik bij het maken van hoeden wat de ambachtslieden gek maakte en resulteerde in de uitdrukking ‘mad as a hatter’
- Asbestsneeuw voor een mooie witte kerst, veel gebruikt op filmsets maar ook in woningen en op oude kerstballen
Waarom gebruikte mensen al deze middelen? Wisten ze echt niet dat het schadelijk was? Werden de risico’s onderschat? Misschien vonden de dragers het belangrijker om indruk te maken met een gifgroene jurk en namen ze de gezondheidsproblemen (van hunzelf maar vooral van de kleermaker) voor lief? Dat arsenicum ongezond was, was ook in de negentiende eeuw al duidelijk zoals blijkt uit de onderstaande spotprent.
In de monumentensector komen we ook allerlei stoffen tegen waarvan we inmiddels weten dat ze schadelijk zijn. Zo zit asbest bijvoorbeeld in schoorstenen, dekvloeren, spoelbakken, vloerafwerkingen, verf, pluggen, leien, dakpannen en platen.
Wat is asbest?
Een mooie omschrijving van asbest staat in het Militair Weekblad van donderdag 24 maart 1892:
“Het asbest was reeds van ouds bekend, doch eerste in de laatste jaren vindt het veel toepassing, het is een gesteente, dat na eenigen tijd in kokend water geweekt te zijn tot vezels kan worden uitgeplozen. Deze vezels zijn zeer buigzaam en bijzonder goed bestand tegen hitte, zuren en atmosferische invloeden. Ook is het asbest een slechte geleider van warmte en elektriciteit. De sterkte der draden is geringer dan die van linnen en katoen, maar hieraan wordt tegemoet gekomen door enkele draden samen te weven.”
Het artikel gaat ook in op de soorten asbest die dan beschikbaar zijn:
- lange vezel asbest: “dient in gaskachels, om aan deze bij het branden een vroolijker aanzien te gevel en de nuttige uitwerking der gasvlammen te verhoogen, alsmede tot het weven van verschillende zaken.” Voorbeelden van deze geweven zaken zijn: kielen, voorschoten, schorten, maskers, handschoenen enz.
- korte vezel asbest: “dient tot pakking voor buizen, waardoor stoom van hooge drukking wordt geleid; ook worden er koorden van gesponnen.”
- poedervormige asbest: “ook gebruikt tot pakking voor buizen en verder verwerkt tot papier en karton, dat als muur- en vloerbekleeding zeer goed voldoet in vertrekken, waarbij men steeds een gelijkmatige temperatuur wenscht te behouden.”
Vervolgens wordt asbestverf aangeprezen “die tot vermindering van brandgevaar uitmuntend voldoet. [..] In vertrekken waar de houten wanden, vloer of zoldering aan groote hitte zijn blootgesteld, is het verven met asbest een hoogst nuttige maatregel.”
Het artikel sluit met het enige nadeel: “Alleen de hooge prijs van deze stof is nog een hinderpaal voor meer algemeen gebruik.”
Asbest werd vanaf ca. 1880 gewonnen in de Oeral. Het werd verwerkt tot asbestcement (15% asbest en 85% protlandcement) en tot asbestweefsel. Van dit weefsel werden allerlei producten gemaakt zoals ook uit het overzicht van het Militair Weekblad al bleek. Nog niet genoemde voorbeelden zijn reddingstouwen, brandwerend behangsels, koord. Het cement kon gebruikt worden om bijvoorbeeld buizen en golfplaten van te maken.
Het mag duidelijk zijn dat asbest werd gezien als een wondermiddel wat in veel producten werd verwerkt. Rond 1900 waren er zelfs, het is nu moeilijke voor te stellen, hele asbest huizen. Er werden in de loop van de twintigste eeuw allerlei nieuw toepassingen voor het materiaal gevonden. Zo werd asbest sinds 1964 verwerkt tot ‘gespoten asbest’: een brandwerende en isolerende laag die handig opgespoten kon worden.
Gezondheidsrisico’s en asbest
Dat asbest geen gezond materiaal is, is al veel langer bekend dan je zou denken na het lezen van bovenstaande voorbeelden. Al in 1899 werd in London aangetoond dat de asbestvezel een destructieve werking heeft op het longweefsel. In de jaren 20 werd asbestose afzonderlijke vorm van stoflongen erkend in Groot Brittannië. Vanaf 1931 moesten daar 300 asbestverwerkende bedrijven extra maatregelen nemen tegen asbeststof en werd het een compenseerbare beroepsziekte.
In Nederland werd in de jaren 30 nog weinig gebruik gemaakt van asbest en waren de gevolgen minder zichtbaar. Sinds de jaren 30 was bekend dat het inademen van asbeststof een verhoogde kans op longtumoren tot gevolg had. Het werd hier in 1951 als beroepsziekte erkend met de silicosewet. Het werd gezien als een werkgerelateerde ziekte die werd opgelopen in ruimtelijk afgeperkte plaatsen en die werd veroorzaakt door de inademing van ronddwarrelend asbeststof. Door gepaste maatregelen, zoals afzuiging van stof, het toepassen van natte verwerkingsprocessen en het aanwenden van mondkapjes en maskers, kon de bedreiging worden teruggebracht tot acceptabele niveaus, zo vond met in die tijd.
In de jaren 60 werd ontdekt dat een onderdeel in asbest, mesothelioom, kanker veroorzaakt. Dit betekende dat iedereen die asbestvezels inademde bedreigd was. Het was niet alleen een werkgerelateerde ziekte die alleen een risico vormde voor mensen die dagelijks met het materiaal werkten. En inmiddels was asbest overal aanwezig. Naar schatting is in totaal 1,5 miljoen ton asbestvezel verwerkt in bouwwerken in producten in Nederland. Het duurde vervolgens lang voordat er een volledig verbod op asbest kwam: sinds 1993 geldt op grond van de Arbowet een verbod op de productie, toepassing en hergebruik van asbesthoudende producten en materialen. Hierop waren een aantal uitzonderingen en particulieren mochten tot 2003 asbest in voorraad hebben en hergebruiken.
Waarom gebruikten we asbest zo lang?
Asbest beschermt zo goed tegen brand dat die eigenschap lang veel belangrijker werd geachts dan de potentiele gezondheidsrisico’s op langere termijn. Asbestose was een beroepsgerelateerde ziekte die zich pas veel later uitte. Er waren in de negentiende eeuw en begin twintigste eeuw zo veel industrieën die gezondheidsrisico’s met zich meebrachten. Een persoonlijk voorbeeld zijn: mijn opa werkte in een mijn in Zuid Limburg en stierf, gelukkig pas op 87 jarige leeftijd, aan stoflongen evenals mijn overgrootvader. Wat ik wil zeggen: het was wel schadelijk maar het risico voor de arbeiders was niet genoeg motivatie voor de fabrikanten om te stoppen met het maken van asbestproducten. Zelfs toen duidelijk werd dat asbest kankerverwekkend is, en niet alleen de mensen die het maken/verwerken een risico lopen, duurde het nog bijna 30 jaar tot er een algeheel verbod kwam. Wat mij betreft past asbest in het rijtje naast arsenicum: het is volkomen onbegrijpelijk dat we iets wat zo slecht voor ons is bewust zo lang gebruikten.
Door Kim Heuvelmans
Bronnen en tips voor meer informatie:
- Meer voorbeelden zien van asbest, asbestmaterialen en oude reclames? Kijk dan op de Flickr pagina van Asbestorama
- Een mooi overzicht van typische voorbeelden van materialen met asbest is te vinden op de site van UKATA
- J.H.M. Janssen, Wonderstof en sluipmoordenaar. De perceptie van het asbestgevaar als spiegel van de tijd 1930-1990, Gewina 28 (2005) 38-53
- Piet Bot, Vademecum, historische bouwmaterialen, installaties en infrastructuur, Alphen aan den Maas 2009, 255-259
Foto header: Wikimedia commons. Links: Female workers saw corners from sheets of asbestos roofing in a Lancashire factory, September 1918. Rechts: Female workers forming wet sheets of asbestos into shape for roofing at Turner Bros., Ltd. Asbestos Factory, Trafford Park, Manchester, September 1918.
