Quarantaine inrichting, aan de Quarantaineweg op Heyplaat 1973-1977. Foto: Willem Vermeer, Stadsarchief Rotterdam, Collectie Topografie Rotterdam, NL-RtSA_4202_1983-1816-01.
Door Kim Heuvelmans
BOEi is als adviseur betrokken bij de herbestemming van het Quarantaineterrein in Rotterdam. Omdat we momenteel allemaal druk zijn met de maatregelen rondom Corona en het omgaan met een besmettelijke ziekte leek het me interessant om eens te kijken naar de maatregelen die Rotterdam trof tegen besmettelijke reizigers in de eerste helft van de vorige eeuw.
Het in quarantaine* zetten van (zee)reizigers als preventie of middel tegen besmettelijke ziektes gebeurt al sinds de middeleeuwen. De stad Venetië bouwde bijvoorbeeld in 1403 een inrichting op een eiland, Poveglia, buiten de stad om reizigers die ervan verdacht werden de pest te hebben 40 dagen vast te kunnen zetten.
In de negentiende en twintigste eeuw nam de overzeese passagiersvaart sterk toe. Europeanen die naar Amerika emigreerden moesten voorafgaand aan vertrek uit Europa een medische keuring ondergaan en tot vertrek in quarantaine blijven.
In de havenstad Rotterdam kwamen jaarlijks grote groepen passagiers van overzee aan. Om te voorkomen dat deze reizigers besmettelijke tropische ziekten overdroegen aan de Nederlandse bevolking moesten zij 40 dagen in quarantaine als ze ziekteverschijnselen hadden. Dit was vastgelegd in een wet uit 1877. In eerste instantie was dit een taak van de rijksoverheid. Vanaf 1915 werd dit een taak van de gemeente.
De Nieuwe Maas bij de Quarantaineinrichting aan de Quarantaineweg op Heyplaat 1979. Foto: A. de Herder, Stadsarchief Rotterdam, NL-RtSA_4100_2005-10859-01.
Om die taak naar behoren te kunnen uitvoeren, kocht de gemeente Rotterdam in 1919 een geïsoleerd schiereiland aan de Nieuwe Maas (naast de Heysehaven en het voormalige Rotterdamsche Droogdok Maatschappij (RDM-)terrein en bij het dorp Heijplaat) om een quarantaine-inrichting op te vestigen. De locatie was zeer geschikt, omdat het afgelegen was maar toch nabij het centrum van Rotterdam en aan de Maas zodat de aanvoer van goederen en personeel gemakkelijk te regelen was.
Hr.Ms. De Zeven Provinciën (1953-1975) vaart op de Nieuwe Maas. Midden boven, bij de houten aanlegsteiger, de Quarantaine-inrichting op de Heijplaat. Foto: Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie, objectnummer 2158_028480.
Op het schiereiland werd tussen 1930 en 1933 een quarantaine-inrichting gebouwd. Het ontwerp van de gebouwen in zakelijk expressionistische stijl was van de architect van de gemeentewerken J.G. Snuif. Zijn begeleiders waren W.G. Witteveen en A. van der Steur, die we kennen van het Zuiderziekenhuis. De gebouwen zijn gerangschikt volgens strikte hygiënische voorschriften. Het terrein werd opgedeeld in vier zones: één voor zieke mensen, één voor mensen die in contact zijn geweest met zieken, één voor alle logistieke functies en een sportveld. Deze zones werden van elkaar gescheiden door hagen.
Quarantaine-inrichting aan de Quarantaineweg, rechts het ontsmettingsgebouw ca 1945. Foto: Stadsarchief Rotterdam, Dienst Gemeentewerken, Dienst Gemeentelijke Gebouwen_NL-RtSA_4204_AO-95-01.
Ontwerp van het terrein. Bron: onbekend.
Het oosten (zone B, zie afbeelding hieronder) van het terrein was bestemd voor de verpleging van zieken en verdachten van ziekte, inclusief een zusterhuis en lijkenhuis. In het westen (zone D) kwamen de contactbarakken, voor iedereen die in aanraking was geweest met zieken, met onderscheid tussen kapiteins en gewone zeelieden. Deze contactbarakken zijn in de jaren tachtig gesloopt. In het noorden (zone A) zaten de logistieke functies zoals administratie, ontsmetting en een keuken. Aan de zuidkant van het terrein was een sportveld.
Huidige situatie van het terrein.
Quarantaine-terrein in oorspronkelijke staat (voor de jaren 80). Bron: onbekend.
De meeste quarantaine gebouwen waren in die tijd van hout, zoals bijvoorbeeld de extra paviljoens voor tuberculosepatiënten in het Zuiderziekenhuis. Op het Quarantaineterrein aan de Nieuwe Maas werden echter stenen gebouwen neergezet op advies van de Rijksgebouwendienst. Die wilde namelijk dat het terrein gebouwd werd voor de lange duur. Door dit advies staat de quarantaine-inrichting er na bijna 90 jaar nog steeds en is het één van de weinige quarantaine-inrichtingen die nog bijna helemaal intact is.
Het quarantaine-terrein is uiteindelijk nooit gebruikt voor het behandelen van zeelieden met een besmettelijke ziekte. Door de verbeterede hygiëne in de loop van de twintigste eeuw en de ontwikkeling van penicilline was het aparte terrein voor besmettelijke ziekten niet meer nodig. De weinige zieken die er waren, konden worden opgevangen in een ziekenhuis (het Havenziekenhuis in het oude Hotel Continental).
Het terrein is later onder andere gebruikt door het Delta Psychiatrisch Centrum, destijds het Deltaziekenhuis. Zij hadden in de jaren zestig 80 psychogeriatrische patiënten ondergebracht in het complex. In de lange gedeeltes van de U-vorm van de contactbarakken woonden respectievelijk 40 vrouwen en 40 mannen, de paviljoens gescheiden door het grasveld in het midden. Marjan Blümer werkte hier als verpleeghulp in 1968: ‘In het zusterhuis gingen we tussen de middag eten en ‘s nachts sliep daar het nachthoofd dat we konden wekken als er wat loos was. Per paviljoen werkte er ‘s nachts een (leerling) verpleegkundige of een verpleeghulp per 40 bewoners. Personeel kwam met eigen vervoer of werd gebracht en gehaald door het ‘busje van Martena’, de chauffeur van de bus van het ziekenhuis. Over de omstandigheden van de patiënten zal ik niet verder uitweiden maar het was niet best.’
* Het woord quarantaine komt van het italiaanse quaranta giorni (veertig dagen)
Bron: Quarantaineterrein Rotterdam, cultuurhistorisch onderzoek, kernwaarden & aanbevelingen door Steenhuis en Meurs.
Meer lezen?
- Zie hier de blog over de besmette afdeling in het Zuiderziekenhuis
- Zie hier de blog over de hygiënisten: de groep mensen die vanaf halverwege de 19e eeuw allerlei misstanden aan de kaak stelde en inzette voor de verbetering van hygiëne
- Zie hier alle andere BOEi blogs
- Kijk ook eens bij Mensen vertellen over Monumenten
