Geef cultureel erfgoed een nieuwe toekomst en steun BOEi! - Doe mee

Verpakkingsgebouw van cement wordt creatieve hotspot

Dit artikel maakt deel uit van het boek KIJK!, over 25 jaar herbestemmen door BOEi.

De eerste maanden hadden ze veel last van stof in de theaterzaal, zegt programmeur Fons Dejong. Het Verpakkingsgebouw waar Theater aan het Vrijthof sinds 2007 gebruik van maakt, was weliswaar niet meer in gebruik, maar de achterliggende cementsilo’s van de ENCI nog wel. En de transportband voor cement liep door het gebouw heen.

Af en toe een ‘desert storm’, omschrijft Dejong de situatie binnen, wanneer er iets mis ging bij de hijsinstallatie of op de transportbelt of als iemand een deur open liet staan. Maar die stofwolken namen ze graag voor lief. Want wat een machtig mooie vlakke vloerzaal kregen ze erbij aan de Lage Kanaaldijk, even ten zuiden van Maastricht. Zelf bouwden ze er nog een bar en café bij op hun etage: “Met de eettafel die vroeger bij ons thuis stond. De pluche bank van mijn oma. Het houten bureautje van mijn vader werd de kassa.” Een bijzondere en sfeervolle plek in een industriële omgeving, een fantastische dependance van het eigen theaterhuis in de binnenstad.

Binnenvaartschepen

Hoe ze daar terecht kwamen? Een paar jaar eerder had de ENCI (Eerste Nederlandse Cement Industrie) het overbodig geworden Verpakkingsgebouw aangeboden aan de gemeente Maastricht. Vroeger werd er cement in zakken gedaan, nu ging dat rechtstreeks vanuit de silo via een transportband naar de binnenvaartschepen bij het laad en losplatform aan de Maas.

Richard Florida

Paul Lambrechts, in 2003 beleidsmedewerker kunst en cultuur in Maastricht, hoorde van het aanbod en zag direct mogelijkheden. Nederland was in die periode in de ban van het net verschenen boek ‘The rise of the creative class’, van de Amerikaanse socioloog Richard Florida. Florida betoogt in zijn boek dat de creatieve klasse een belangrijke motor kan zijn voor de economische groei van steden. “Maar we hadden destijds in de binnenstad van Maastricht helemaal geen ruimte om die creatieve klasse te huisvesten”, kijkt Lambrechts terug. “Dus toen de ENCI met dat aanbod kwam waren we enorm geïnteresseerd.” Dat was één. Maar zo’n creatieve broedplaats ontwikkelen en opzetten, geld vinden, het gebouw transformeren en geschikt maken voor bedrijven, ateliers en optredens en gebruikers vinden die huur willen betalen: “Dat ontwikkelen en exploiteren konden we zelf als gemeente echt niet”, zegt Lambrechts. “Uiteindelijk kwam BOEi erbij. Zij wisten de weg beter, zij hadden ervaring.”

Tien minuten fietsen

Het werd een stevig proces: geïnteresseerde partijen haakten gedurend op de valreep af, er kwam een crisis overheen en er was ook flink wat scepsis rondom de haalbaarheid van de plannen, zegt programmeur Fons Dejong. “Het Verpakkingsgebouw ligt tien minuten fietsen vanaf het Vrijthof. Voor Amsterdamse begrippen is dat niks, maar in Maastricht zijn mensen dat niet gewend. We wisten echt niet of ze wel zouden komen.”

In 2007 ging het gebouw, omgedoopt tot AINSI (Art, Industry, Nature, Society and Innovation) voor publiek open. “En in drie jaar tijd kwamen er 90.000 bezoekers.” Iedereen vond het fantastisch en wilde ernaar toe om zelf ‘iets’ te doen of om ‘iets’ mee te maken. Het gebouw heeft een enorme aantrekkingskracht, zegt Dejong, zowel op het publiek als op ‘makers’. Er zijn eindexamenexposities, workshops, er is een klankwerkplaats en altijd zijn er ‘avontuurlijke voorstellingen op een bijzondere plek.’ Ook kwamen er kantoor- en atelierruimten.

Architect Peutz

Het Verpakkingsgebouw en de naastgelegen hal in vakwerkbouw van staal en baksteen opgetrokken, is een ontwerp uit 1927 van de Limburgse architect Frits Peutz, die later vooral bekend werd door zijn Glaspaleis in Heerlen. Lambrechts: “Het Verpakkingsgebouw heeft hij zo geconstrueerd dat er wanden uit of bij konden. Een gebouw dat mee kon ademen met de ontwikkeling van het bedrijf. In feite al geschikt voor een herbestemming maar dat wist hij toen natuurlijk nog niet.”

AINSI is nu, bijna 15 jaar na de opening, nog steeds continu in evolutie, zegt Lambrechts. Gebruikers komen, breiden uit, verhuizen naar elders en maken plaats voor nieuwkomers. Er is altijd wat te doen. De Nederlandse Dansdagen vinden er plaats, een vernieuwend dansgezelschap voor jongeren als Sally Dans Maastricht is er al jaren gevestigd. Lambrechts: “We hebben in onze stad veel opleidingen op het gebied van onder meer architectuur, kostuumontwerp, design, toneel en beeldende kunst. Er ontstaan veel nieuwe gezelschappen. Dankzij de AINSI kunnen we die binnen de stadsgrens houden, hen werk- en speelruimte bieden, het gebouw functioneert als een soort basecamp voor jonge gezelschappen. In die zin is het een hele duurzame investering gebleken waar ook de provincie, de BankGiro Loterij, het VSBfonds en de ENCI zelf aan meebetaalden.”

Theater aan het Vrijthof neemt ondertussen een beetje afscheid van deze bijzondere plek. De gemeente heeft de subsidie teruggeschroefd en het komende seizoen zullen ze in de AINSI geen honderd, maar slechts veertig speeldagen gebruiken. Er komt wel een nieuwe middenzaal bij aan het Vrijthof.
Er gaat de komende jaren veel veranderen rond het voormalig Verpakkingsgebouw, dat is ook al duidelijk. De ENCI zelf is in 2018 helemaal gestopt met productie in Maastricht. De mergelgroeve achter het bedrijf is nu eigendom van Natuurmonumenten en een geliefd recreatiegebied. “Misschien kan de AINSI een toegangspoort voor de groeve worden.”

Wat er met alle andere gebouwen op het nu verlaten industrieterrein gaat gebeuren is nog niet besloten. Het gebied heeft grote potentie, is de teneur. Dit is uniek industrieel, cultuurhistorisch en landschappelijk erfgoed en moet worden bewaard en niet weggepoetst, zoals eind jaren zeventig na de sluiting van de mijnen wel gebeurde. Er vindt inmiddels uitgebreid onderzoek plaats naar de cultuurhistorische waarde van het gebied. Daar is ook de rijksbouwmeester bij betrokken nadat de ministeriele Herbestemmingscommissie onder leiding van Pieter van Vollenhoven dit aanzwengelde.

Meer weten over ‘KIJK!, 25 jaar herbestemmen in Nederland’? Op onze website leest u meer over het boek en hoe u een exemplaar van dit bijzondere boek kunt bemachtigen.