De Blokhuispoort speelt een belangrijke rol in de historie van Leeuwarden. De voormalige gevangenis bestond uit een strafgevangenis voor gevangenen met zware straffen van vijf jaar tot levenslang en een huis van bewaring voor mannen en vrouwen in (voorlopige) hechtenis. Bekend zijn de verhalen van de Kop van Jut en de Bende van Oss, maar ook de geweldloze bevrijding van 51 verzetsmensen in de Tweede Wereldoorlog. De gevangenis sloot in 2007 en in 2014 werd BOEi door de gemeente Leeuwarden gevraagd om de rol van ontwikkelaar, investeerder en exploitant op zich te nemen. BOEi transformeerde het gesloten bastion tot bruisende, culturele plek met jaarlijks vele bezoekers. Daarbij ging veel aandacht uit naar duurzaamheid. De herbestemming won in 2018 de felbegeerde NRP Gulden Feniks transformatieprijs.
De Blokhuispoort heeft veel huurders. Naast een hostel, horeca, ambachtelijke bedrijven en kleine detailwinkels hebben ook dbieb Leeuwarden en de NHL Stenden Hogeschool zich hier gevestigd, respectievelijk in de voormalige strafgevangenis en het Alkovengebouw. Acta Theater én Muziek en Plek Conceptstore zijn beide gevestigd in het cellencomplex van het Huis van Bewaring. Zij vertellen alle vier over de meerwaarde van de herbestemming en de waardevolle kruisbestuivingen die plaatsvinden door de keur aan organisaties en bedrijven.
Van monumentale strafgevangenis naar eigentijdse bibliotheek
Als manager bedrijfsvoering en plaatsvervangend directeur vertelt Hans Algra over de komst van dbieb naar de Blokhuispoort. Algra: “In 2014 trad er een nieuw college aan voor de gemeente Leeuwarden. Uit de collegeplannen kwam naar voren dat de bibliotheek zou moeten bezuinigen. Dbieb was destijds gevestigd in het nabij gelegen Beursgebouw en we werden door de gemeente verzocht te verhuizen naar de Blokhuispoort. In eerste instantie waren we hier fel op tegen. Wij zouden terecht komen in een cellencomplex met ongeveer 70 cellen, waaraan niets veranderd mocht worden vanwege de monumentenstatus, zo dachten we. Als bibliotheek heb je naast ruimte voor boekenkasten ook grote ruimten nodig om een en ander te kunnen faciliteren, zoals activiteiten met betrekking tot participatie, bestrijding laaggeletterdheid, onderwijs, et cetera. Dat lukte niet in de nauwe cellen. De verstandhouding met de gemeente verslechterde behoorlijk.”
Gelukkig is die relatie weer goed gekomen en heeft het gebruiksklaar maken van dbieb uiteindelijk goed uitgepakt. Algra legt uit: “Omdat de cellenvleugel in het Huis van Bewaring intact gehouden kon worden, kon er in het cellencomplex van de strafgevangenis fors ingegrepen worden door BOEi. Er is uit de hele cellenvleugel van het binnenplein tot aan de Keizersgracht als het ware een grote hap genomen. Ook konden tussenmuren worden verwijderd, waardoor de benodigde grote oppervlakten ontstonden. We zijn er nu heel blij mee. Als we niet waren verhuisd hadden we in het Beursgebouw flink moeten investeren. Dat had groot onderhoud nodig gehad omdat het sleets was geraakt.”
In 2019 is dbieb Leeuwarden gekozen tot ‘De Beste Bibliotheek van Nederland’. Dbieb wordt niet alleen geroemd om de grote collectie en activiteiten op maatschappelijk en cultureel gebied, maar ook vanwege de transformatie van monumentale strafgevangenis naar eigentijdse bibliotheek, met verwijzingen naar de oorspronkelijke functie. Algra: “We hebben één museale cel, deze cel is in de oude staat gelaten. Door middel van elektronica zijn er gevangenisgeluiden te horen en is de sfeer nog goed te proeven. Door het glas in de vloer in de lengteassen van dbieb is de oude structuur van de gevangenis met de lange gangen nog duidelijk zichtbaar. Ook de ommuring is nog goed te zien vanuit de bibliotheek.” De aangrenzende kapel is verbouwd en wordt door dbieb gebruikt voor bijvoorbeeld seminars en lezingen.
Voor BOEi is dbieb van belang als steady huurder en daarnaast zorgt dbieb voor een continue toeloop in de Blokhuispoort. Algra: “Tijdens de verbouwing hebben we tijdelijk als pop-up bieb gebivakkeerd in het Winkelcentrum Zaailand. Toen we daar vertrokken vonden de winkeliers dat erg jammer; ze hadden graag gezien dat dbieb zou blijven vanwege de toegenomen reuring. In de Blokhuispoort geeft dbieb de gewenste aanloop aan Café De Bak. Wij hebben een goede relatie met hen. Bezoekers van dbieb kunnen aan de leestafel koffie drinken of aansluitend lunchen na hun bezoek.” Mensen vinden het leuk om hier boeken te lenen. Algra: “Sommigen vinden het ook een eng idee dat hier mensen opgesloten hebben gezeten, want vergis je niet, dit was een strenge strafgevangenis.”
Future Design Factory
Eric Voigt is initiator en coördinator van de Future Design Factory. Hij vertelt gepassioneerd over de landing van het studentenatelier in de Blokhuispoort. Voigt: “De Future Design Factory is een omgeving voor creativiteit en innovatie met studenten van verschillende academies. In multidisciplinaire teams bedenken zij oplossingen voor een betere toekomst. De voorloper van de Design Factory zijn we gestart op de hoofdlocatie van de hogeschool. Feitelijk was er geen plek op de campus voor een maakplaats en waren we genoodzaakt een andere plek te zoeken. We kwamen terecht in de Blokhuispoort. Dat beviel goed en we wilden graag blijven. Zo ontstond er een aparte unit buiten de campus.” Voigt vervolgt: “Wanneer je studenten van diverse opleidingen met elkaar laat samenwerken levert dit totaal andere oplossingen op dan wanneer je een vraagstuk bij maar één opleiding zou neerleggen. Deze insteek maakt dat studenten al tijdens hun studie kennis maken met meerdere disciplines in het bedrijfsleven. De Blokhuispoort leent zich uitstekend voor deze manier van werken, op de campus zou dit bijvoorbeeld niet kunnen.”
Naast de Future Design Factory heeft NHL Stenden in de Blokhuispoort nog een drietal minors met duurzaamheid en toekomstgericht denken als pijlers voor innovatie en experiment. Dat zijn Sustainable Design Solutions (hoe maken we duurzame ontwerpprocessen); Sustainable Society (welke duurzame oplossingen liggen er bij bestuursopgaven) en de Minor Business Model Innovation (het maken van businessplannen voor de toekomst). Voigt: “Elk semester starten we met een introductie die bestaat uit een fotospeurtocht langs alle huurders van de Blokhuispoort. Zo vindt direct een kennismaking plaats tussen de gevestigde bedrijven en de studenten. Daarnaast werken de studenten gedurende de opleiding aan opdrachten van externe bedrijven, gebaseerd op Design Based Education, het inspelen op actuele en complexe vraagstukken uit de praktijk. Voor opdrachten met betrekking tot toerisme kunnen studenten een opdracht uitwerken en testen bij bedrijven gelieerd aan toerisme in de Blokhuispoort, bijvoorbeeld Leeuwarden City Events, of Grendel Games. De bedrijven zijn hier ook mee geholpen; de kennis en tijd ontbreekt vaak om met nieuwe ontwikkelingen aan de gang te gaan.”
De diversiteit aan bedrijven binnen de Blokhuispoort is een bijkomend voordeel. Voigt: “We zoeken nu bijvoorbeeld aansluiting met het nieuwe danscollectief. Hoe kunnen wij helpen met een ontwerp voor hun dansvoorstelling en hoe kunnen zij ons helpen in ons onderwijs, bijvoorbeeld door het geven van een yogasessie of danstraining waarbij studenten op een andere manier bezig zijn met hun zintuigen. Een paar jaar geleden heeft dbieb de prijs voor ‘Beste bibliotheek van Nederland’ gekregen. Met dbieb wordt er nu samengewerkt aan het vraagstuk wat er de komende vijf jaar gebeuren moet om te blijven vernieuwen. Buiten de Blokhuispoort hebben we met voetbalvereniging FC Cambuur op diverse vlakken samenwerkingsprojecten. FC Cambuur krijgt een nieuw stadion vlak naast een wijk, waardoor er een communicatievraagstuk ontstaat. Hoe kunnen we de sociale interactie tussen stadion en de bewoners van de wijk optimaliseren? Op het gebied van toerisme kunnen we nadenken over mobiliteit en bewegwijzering en vanuit duurzaamheid zoeken we een oplossing voor hergebruik van het materiaal van het oude stadion.”
Voigt: “Terugkijkend heeft onze komst naar de Blokhuispoort aan de wieg gestaan van een kentering. Wij waren eerst een klein clubje jonge honden en zijn nu met 200 studenten en tien man personeel onderdeel van de opleiding. Voorheen was de visie dat onderwijs moest plaatsvinden op de hogeschool, maar door de Future Design Factory te vestigen in de Blokhuispoort hebben we laten zien dat onderwijs ook juist in de praktijk plaatsvindt. Nu is de hele stad onze campus. Veel opleidingen zoeken nu verbinding met de stad om de stad beter te maken. Innovatie gebeurt vaak buiten het grote geheel. Het is in lijn met het gedachtegoed van Steve Jobs’ thinking different: ‘de misfits die dingen in beweging brengen’. Met zo’n gebouw als de Blokhuispoort heb je dan de uitstraling meteen mee.”
Draaideurcriminelen als inspiratiebron
Naast muzikale cabaretprogramma’s, straattheater en historische rondleidingen in Leeuwarden, maken Guido de Roos en Gea Struiksma theatervoorstellingen voor de Blokhuispoort. Hierbij hebben zij zich laten inspireren door de verhalen van de oude gevangenis en deze geïntegreerd in hun eigen onderneming. Vanaf 2007 huist Acta Theater én Muziek in de Blokhuispoort. Struiksma vertelt: ”De gevangenis was net gesloten en de laatste gevangenen net vertrokken. We waren zo’n beetje de eerste gebruikers. Er was verder bijna niemand, het voelde unheimisch. Gelukkig werd de sfeer steeds vriendelijker toen er meer kunstenaars kwamen.” Andersom voegt Acta Theater met hun theatervoorstellingen ook een extra dimensie toe aan de Blokhuispoort. De Roos vertelt enthousiast: “We hebben het theaterdiner ‘Water en Brood’ een aantal keren opgevoerd toen de cellenblokken nog leeg waren. Het bijzondere hiervan is dat het publiek zelf onderdeel uitmaakt van de act. Je trekt ze als het ware het verhaal in, wat weer hilarische situaties oplevert.” Struiksma vult aan: “Heel soms bezoeken ex-gedetineerden het cellencomplex. Vaak gaat het om zogenaamde draaideurcriminelen, veelplegers voor wie de gevangenis bijna een thuisbasis is. Deze personages zijn onze inspiratiebronnen. De verhalen brengen ook het strikte regime van het gevangenisleven dichtbij.”
‘In het spoor van Aage M.’ is een interactieve theaterrondleiding, waarbij het duo, verkleed als cipiers een tour door de Blokhuispoort geeft. De Roos vertelt: “De hoofdpersoon is een charmante en geweldloze meesterkraker die ook daadwerkelijk gevangen heeft gezeten in en ontsnapt is uit de Blokhuispoort, dit laatste tot grote schande van de directie en het personeel. De rondleiding brengt je van het oude Blokhuis langs de isoleercellen en de luchtplaats naar de laatste detentieruimten, ook langs de plekken waar Aage vastgezeten heeft. Kennelijk is ons spel en de Blokhuispoort als decor erg overtuigend; na afloop vragen mensen vaak of wij hier echt cipier zijn geweest.” De Roos en Struiksma krijgen dikwijls verhalen te horen van het publiek over het gevangeniswezen. De verhalen voegen zij weer toe aan hun theatervoorstellingen.
Een enkele keer vindt er samenwerking plaats met andere huurders, bijvoorbeeld met de fotograaf en de kostuumontwerper. Talant Kado en Sa, een organisatie met medewerkers met een afstand tot de arbeidsmarkt, maakt voor hen attributen die gebruikt worden bij hun optredens. De theaterrondleiding geeft klandizie bij restaurant Proefverlof en het tweetal brengt kerstliedjes ten gehore tijdens de succesvolle jaarlijkse kerstmarkt. Struiksma: “De sfeer is goed en vaak is er tijd voor een praatje met andere huurders. Guido speelt wel eens wat op de gitaar wat sfeerverhogend werkt. Soms ruikt het hier ’s ochtends naar shampoo of gebakken eieren vanuit het Alibihostel aan de andere kant van het cellencomplex en dat geeft ook weer iets extra’s. Gasten zien mij nog wel eens aan als receptioniste van het hostel wat dan weer inspiratie oplevert voor ons theater.”
Blokhuispoort in kaarsvorm
Plek Conceptstore is een winkel met woonaccessoires en sieraden en sinds mei 2021 gevestigd in een van de voormalige cellen van het Huis van Bewaring. Eigenaresse Fardou De Jong vertelt: “De verhuringen in het cellencomplex is aan kleine zelfstandigen en laagdrempelig qua huurprijs. Ik had al een webshop en verkocht online, maar wilde ook graag een fysieke winkel. Via de sociale media had ik al wel naamsbekendheid. Nu ik mijn bestellingen verstuur vanuit de bekende Blokhuispoort, vinden klanten het leuk dat ze weten waar het vandaan komt. Ik ben nog aan het nadenken hoe ik met mijn marketing daar op een creatief manier op kan inspelen.”
De shops in het cellencomplex versterken elkaar en bezoekers van de Blokhuispoort komen vaak winkelen. De Jong: “De cellen zijn klein, eenmaal binnen sta je best in elkaars ruimte, wat ongemakkelijk zou kunnen voelen. Een opmerking als ‘moet je nog lang zitten’ of ‘is het bezoekuur al afgelopen’ zijn dan leuke ijsbrekers.” Niet alleen tussen de shops onderling maar ook tussen de huurders van de Blokhuispoort vindt er samenwerking plaats. De Jong: “Ik werk vaak samen met andere ondernemers binnen de Blokhuispoort om te sparren over inkoop of prijzen. Zoals je ziet verkoop ik veel kaarsen. Het zou leuk zijn als er een kaars in de vorm van de Blokhuispoort in mijn collectie zit. Ik zoek nog iemand die een mal kan maken. Misschien is dat een leuke opdracht voor een student van NHL Stenden.”
Tekst: Esther Baylé
Beeld: Esther Baylé, NHL Stenden en Acta Theater
