Dit artikel maakt deel uit van het boek KIJK!, over 25 jaar herbestemmen door BOEi.
Op de site www.bouw-hellenbeekstraat.webnode.nl heeft één van de huidige bewoners van boerderij Hellenbeek in Elburg foto’s van de oorspronkelijke bebouwing geplaatst. Een rommelige verzameling opstallen: een scheefgezakte hooiberg, een half ingestorte rietgedekte boerderij en wat oude schuren.
“Het stelde weinig voor en had geen enkele monumentale waarde”, bevestigt Peter Bouwman, die destijds als directeur van Boerderij en Landschap bij de aankoop betrokken was en zijn roots op een boerderij heeft. Hier was de landschappelijke kant veel interessanter dan de monumentale waarde van de gebouwen, geeft hij aan. “Het landschap was wél monumentaal.” Boerderij en Landschap was een initiatief van het Nationaal Restauratiefonds en het Nationaal Groenfonds in samenwerking met BOEi. Doel was een aantal pilotprojecten te realiseren waarbij agrarisch erfgoed en landschap een nieuwe bestemming kregen. Boerderijen die hun agrarische functie verloren een nieuwe functie geven, met behoud of herstel van het oude landschap.
Vrij schootsveld
Hanzestad Elburg had als historische vestingstad aan de vroegere Zuiderzee altijd gezorgd voor een zogeheten ‘vrij schootsveld’. Bij een vijandelijke aanval moesten gebouwen die in het schootsveld stonden, razendsnel uit de weg geruimd kunnen worden. Daarom mocht er van oudsher in dat schootsveld alleen in hout worden gebouwd. Eén kanonskogel zou garanderen dat de opstallen niet meer in de weg stonden maar snel in brand vlogen en plat lagen.
Restauratie was gezien de zwaar bouwvallige staat van de gebouwen geen optie, maar nieuwbouw wel. Op zo’n manier dat die historisch gezien belangrijke situering van de opstallen in het landschap, duidelijk zichtbaar zou blijven. Als toekomstige gebruik van nieuwbouw was er animo om hier een voorziening op het gebied van erfgoedlogies te vestigen. Dat bleek uiteindelijk niet haalbaar. Er waren weliswaar veel belangstellende ondernemers in spé, maar het ontbrak enigszins aan realisme en toen kwam ook de economische crisis er nog overheen.
Dus was het tijd voor plan B. Omdat er vanwege andere projecten al contacten waren met ’s Heeren Loo, een organisatie die onder andere behandeling, dagbesteding en woonvoorzieningen verzorgt voor mensen met een beperking, werden zij op de locatie en de mogelijkheden gewezen. De zaak was snel beklonken, al duurde de realisatie uiteraard langer. De financiering verliep soepel door het gezamenlijk optrekken van het Restauratiefonds en het Groenfonds: dit was een interessant en vernieuwend project, groen en rood niet meer los van elkaar. Ook in organisatorische en financiële zin een experiment als het gaat om het herbestemmen.
Kapschuur en werkschuur
Erf Hellenbeek bestaat nu uit twaalf woonstudio’s voor mensen met een complexe zorgvraag en daarnaast over een gezamenlijke woonkamer en keuken. Er is 24 uur per dag begeleiding voor de bewoners. Naast de boerderij staat een nieuwe kapschuur, waarin nog eens zes appartementen zitten. Deze bewoners krijgen begeleiding om zo zelfstandig mogelijk te kunnen wonen en leven. Als het nodig is kunnen zij aankloppen bij de zorgmedewerkers in de boerderij. Op het erf staat ook nog een werkschuur, daar vindt dagbesteding plaats. Sommige bewoners werken bij bedrijven in de omgeving.
De werkschuur is de uitvalsbasis voor (groene) activiteiten in de directe omgeving. Er zijn machines voor onderhoud van het groen, zoals een bos- en een zitmaaier, een tractor en een kettingzaag. Een klusteam van cliënten en begeleiders vanuit ’s Heeren Loo onderhoudt het groen en het kleinvee op Erf Hellenbeek zelf, maar onderhoudt ook tuinen van inwoners van Elburg die wel wat hulp op dat gebied kunnen gebruiken. Het team onderhoudt zelf het machinepark en zorgt dat afvalhout klein wordt gezaagd zodat het gebruikt kan worden voor de open haard.
Aanzien van boerenerf
De boerderij en bijgebouwen vormen een fraai ensemble in het groen, maar liggen ook op korte afstand van het stadje Elburg. Uiteraard is direct duidelijk dat het hier om nieuwbouw gaat, maar de sfeer en het aanzien van een boerenerf zijn gehandhaafd, zodat de cultuurhistorische context duidelijk is. Omdat er veel met hout is gewerkt is er een duidelijke verwijzing naar de vereiste strategie van het ‘vrije schootsveld’. De woonvoorziening is helemaal gasloos en de gebouwen krijgen hun warmte via een biomassa cv-systeem, waarbij er geen extra CO2 uit fossiele brandstoffen in omloop komt en er dus CO2-neutraal wordt gestookt. Het is een duurzaam en energiezuinig complex.
Hellenbeek slingert weer
Een bijzonder onderdeel van de aanpak was ook het uitgraven van een stukje van de Hellenbeek. De natuurlijke loop van die beek was in de loop der tijd enorm verrommeld een deel was rechtgetrokken en zag er meer uit als een sloot dan de van nature slingerende beek. Door het uitgraven is dat deel van het oorspronkelijke landschap ook weer in aanleg aanwezig en slingert de beek achter het nieuwe erf langs. De afgegraven grond is op de aangrenzende percelen gestort, en zorgt dat het daar minder drassig is en er meer diversiteit kan ontstaan aan zowel flora als fauna. De ‘nieuwe’ beek zorgt er ook voor dat de directe omgeving van Erf Hellenbeek nu leuker en afwisselender is om een rondje te lopen. Bebouwing en landschap vormen zo weer een samenhangend geheel, zeker in een agrarische omgeving is dat een logische aanpak. Bouwman: “De missie is geslaagd. We hebben hier een nieuwe invulling kunnen realiseren met inachtneming van de landschappelijke context.”
Meer weten over ‘KIJK!, 25 jaar herbestemmen in Nederland’? Op onze website leest u meer over het boek en hoe u een exemplaar van dit bijzondere boek kunt bemachtigen.
