Aan de Van Heutszlaan 2c en 2d in Ede staan verscholen tussen de beukenbomen twee houten woningen die van een afstandje lijken op een chalet. Van dichtbij blijken het helemaal geen chalets te zijn. Het zijn twee prefab houten ziekenbarakken uit 1907: modulair bouwen avant la lettre!
Ziekenbarakken in Ede
De ziekenbarakken zijn in 1907 gebouwd in opdracht van het toenmalige Ministerie van Oorlog. Ze maakten onderdeel uit van het kazerneterrein Ede-West (gebouwd in 1904). Aan de rand van Ede werden aan het begin van de twintigste eeuw diverse nieuwe kazernes gebouwd. De kazernes kregen een tijdelijk veldhospitaal totdat in 1906 een apotheek en in 1907 de ziekenbarakken gebouwd werden. Vermoedelijk is de keuze voor het bouwen van de twee houten barakken in plaats van een uit metselwerk opgetrokken hospitaal een kostentechnische overweging. Patiënten die langer verpleegd moesten worden, werden verzorgd in een hospitaal elders in het land.
Er waren twee barakken nodig; in de ene barak werden patiënten verpleegd met een besmettelijke ziekte. In de andere barak patiënten die moeilijk vervoerbaar waren en niet naar een militair ziekenhuis verplaatst konden worden. De barakken werden met opzet ver van de kazerne af geplaatst aan de noordzijde van het terrein op de heide. Op die manier konden ze de patiënten goed isoleren.
Historische context
Vanaf 1873 bepaalde de Wet tot voorziening tegen Besmettelijke Ziekten dat gemeenten verantwoordelijk waren om voorzieningen te treffen voor mensen met een besmettelijke ziekte. De aanleiding waren een tyfusepidemie, een pokkenepidemie en diverse cholera-epidemieën in de loop van de negentiende eeuw. Ook aan het begin van de twintigste eeuw was tuberculose nog een van de belangrijkste doodsoorzaken in Nederland. Gemeenten werden verplicht om voorzieningen te treffen voor mensen met een besmettelijke ziekte (zoals ontsmettingen, lijkhuizen, inentingen en afgezonderde verpleegruimtes).
Houten barakken
In 1873 verscheen een boek dat gemeenten tips geeft voor de bouw van barakken voor besmettelijke ziekten: Barakkenbouw, een woord naar aanleiding van art 7, der wet houdende voorziening tegen besmettelijke van ziekten van de arts D.J. Admiraal. Firma Dijkerman (na 1887 Dijkerman en Buyzerd) uit Breda bood vanaf 1885 prefab houten verplaatsbare ziekenbarakken te koop aan. Gemeenten konden deze aanschaffen en later ook huren bij een epidemie. De barakken konden gemakkelijk opgebouwd en gedesinfecteerd worden. Het modulaire ontwerp voldeed aan de strengste eisen en bedden konden ook meegeleverd worden. Door gebruik te maken van dubbele wanden was er een goede isolatie en waren de houten barakken niet te koud voor de patiënten.
De twee barakken in Ede
De houten barakken in Ede zijn langgerekte eenlaagse panden met een rechthoekige plattegrond onder een zadeldak. Aan de kopse kant zit een portaal met afdakje. Bij Van Heutszlaan 2d is dit portaaltje later uitgebreid. De wanden zijn opgebouwd uit houten stijlen met daartussen schotten met houten delen. Het ontwerp is een latere variant van type 4 van Dijkerman en Buyzerd. Nummer 2c is twee moduulmaten langer dan nummer 2d. Het interieur bestond uit een badkamer, keuken, kamer voor de oppasser en een ziekenzaal voor 8 bedden. De kleine uitbouw aan de achterkant was voor het tonnenstelsel (een privaat of toilet).
Helaas heb ik nog geen historisch beeldmateriaal kunnen vinden van de twee brakken. Op de luchtfoto’s van het terrein vallen ze telkens net buiten beeld, of zijn ze door de omringende bomen niet zichtbaar. Op de onderstaande luchtfoto uit 1920-1940 is de apotheek te zien en op de overzichtsfoto van het kazerneterrein in 1935 in het witte kader.
Van ziekenbarak tot dienstwoning
In de jaren twintig werd de apotheek met barakken omgedoopt tot de Militair Geneeskundige Dienst. Bij de uitbreiding van het apotheekgebouw in 1936 werden de ziekenbarakken vermoedelijk overbodig. Ze werden in gebruik genomen als dienstwoning, voor onder andere de hoveniers van de defensiekwekerij. Beide barakken zijn in 1961 verbouwd en kregen toen hun huidige indeling en een nieuwe interieurafwerking. De plattegrond komt echter nog grotendeels overeen met de oorspronkelijke indeling. De oude ziekenzaal werd verbouwd tot twee slaapkamers en een woonkamer. Nummer 2c kreeg daarnaast nog een tweede grote kamer. In 1969 kreeg nummer 2d een uitbouw met badkamer en een aparte garage. Het gebied rond de barakken ontwikkelde zich vanaf de jaren 70 tot een woonwijk. Het apotheekgebouw is in 2014 gesloopt.
Waardering
Waarom zijn deze barakken nou zo bijzonder? De twee barakken zijn een vrij gaaf en zeldzaam voorbeeld van modulaire, geprefabriceerde en demontabele gebouwen uit de vroege twintigste eeuw en daarom van architectuurhistorische waarde. Zowel de bouwmassa, het exterieur als de ruimtelijke indeling zijn nog grotendeels origineel. Daarnaast is de plaatsing van de ziekenbarakken aan de rand van het terrein en de positionering met bomenlaan kenmerkend voor de planmatige inrichting van militaire terreinen aan het begin van de twintigste eeuw. Dit is van hoge stedenbouwkundige waarde.
De barakken zijn van cultuurhistorische waarde vanwege hun onderdeel van de militaire geschiedenis van Ede. Voor Ede was deze kazerne van groot belang voor zowel de sociaal maatschappelijke, economische als ruimtelijke betekenis. De barakken zijn als ziekenboeg en quarantaine inrichting een belangrijk onderdeel van de kazerne. De beide panden zijn de enige tastbare herinneringen aan de aanwezigheid van de Militaire Geneeskundige Dienst op het terrein en wijken duidelijk af van de omliggende woningen. Tot slot zijn de ziekenbarakken, gebouwd voor de isolatie en verpleging van zieke militairen, waardevol als onderdeel van de geschiedenis van de militaire geneeskunde en volksgezondheid Dergelijke barakken hebben door heel Nederland gestaan maar zijn bijna overal weer verdwenen. De herbestemming tot dienstwoningen hebben de ziekenbarakken in Ede behoed voor hetzelfde lot. De barakken hebben hierdoor een hoge zeldzaamheidswaarde.
Door Kim Heuvelmans
Bronnen:
- Machlien Vlasblom, ‘Barakken van de Militair Geneeskundige Dienst in Ede, cultuurhistorische Verkenning’, 30 april 2018;
- K. Hemmes en R.R. Groeneveld, ‘Cultuurhistorische waardering Houten barakken / woningen Van Heutzlaan 2c en 2d, Ede’, 3 mei 2018;
- Blankestijn Advies, ‘Bouwkundige opname met restauratievoorstel Ziekenbarakken Van Heutzlaan 2c en 2d Ede’, maart 2019.
Foto header: Gelders Archief
