Geef cultureel erfgoed een nieuwe toekomst en steun BOEi! - Doe mee

Museum in Duitse officiersmess - Atlantikwall Centrum Huisduinen

In het Noord-Hollandse Huisduinen, gemeente Den Helder, ligt een bijzonder gebouw dat uniek is voor Nederland. Het Duitse logementsgebouw is als monumentale getuigenis van de Tweede Wereldoorlog beladen erfgoed. Het gebouw vormt met de naastgelegen twee gebouwen, een affuitloods en een poortgebouw, een geschutsonderhoudscomplex en is als zodanig onderdeel van de Atlantikwall. Deze Duitse verdedigingslinie strekte zich uit van Noorwegen tot Spanje en is daarmee de grootste verdedigingslinie in West-Europa.

Sinds mei 2019 is in het Logementsgebouw het Atlantikwall Centrum gevestigd, een museum waarin de Atlantikwall in de Wadden en de geschiedenis van Den Helder tijdens de Tweede Wereldoorlog centraal staan. Ariane Hoog is directeur van Stichting Erfgoed Den Helder, dat zowel het dichtbij gelegen Fort Kijkduin als het Atlantikwall Centrum exploiteert. Hoog vertelt: “Den Helder heeft een strategische ligging aan zee. Er zijn veel zeeslagen voor de kust uitgevochten, denk aan de Slag bij Kijkduin in 1673. Napoleon noemde het al ‘het Gibraltar van het Noorden’ en liet er de scheeps- en onderhoudswerf Willemsoord bouwen. Ook Fort Kijkduin is in opdracht van hem gebouwd. Later werd dit fort versterkt om als onderdeel van de Stelling Den Helder dienst te doen en als zodanig de oorlogsvloot in Willemsoord te beschermen. Door de centrale ligging werd Stelling Den Helder in de Tweede Wereldoorlog geïntegreerd in de Atlantikwall en speelde een belangrijke rol in de Duitse verdediging. Het maakte Den Helder ook bijzonder kwetsbaar; er is geen stad zo vaak gebombardeerd in Nederland als Den Helder.”

Carien Lely is museummedewerkster en weet als Heldenaarse veel te vertellen over het verleden en het heden van Den Helder. Ze vult aan: “Er ligt een keten aan Duitse bunkers langs de kust en nog veel bunkers liggen verborgen onder het zand. Elke bunker heeft een eigen functie. Dichtbij ligt de Kroontjesbunker, herkenbaar aan de kantelen langs de bovenrand. Deze bunker detecteerde vijandige vliegtuigen die overvlogen.” Het logementsgebouw wordt in de volksmond ook wel ‘Casino’ genoemd. Lely legt uit: “In Duitsland noemen ze een officiersgebouw ook wel een Officierskasino, met de letter ‘k’. Officiers woonden er en hadden hier ook hun sociale leven. Ze sliepen beneden in de schuilkelder. In de verhalen van de Heldenaren is het woord ‘casino’ in de hoedanigheid als speelcasino altijd blijven plakken.”

Na de Tweede Wereldoorlog wordt het terrein onderdeel van de Nederlandse marine en landmacht. Wanneer in 1992 defensie vertrekt, wordt het terrein afgesloten. Het logementsgebouw staat lange tijd leeg en verpaupert. Een felle brand in 2009 verwoest het gebouw merendeels; enkel de buitenmuren en pilaren blijven over. Stichting Erfgoed Den Helder, die betrokken is bij al het militaire erfgoed van Den Helder, ziet de potentie van het logementsgebouw en zet zich in om het een passende functie te geven in het opnieuw zichtbaar en beleefbaar maken van het Atlantikwall erfgoed dat nog aanwezig is langs de Waddenkust. BOEi wordt uiteindelijk benaderd met de vraag een rol te spelen in de herbestemming en exploitatie van het logementsgebouw. In 2017 wordt BOEi eigenaar. Voor de herbestemming tot museum is in de overgebleven ruïne een geheel nieuwe ruimte geplaatst. Lely: “De buitenzijde van het logementsgebouw is hiermee authentiek gebleven. Sporen van het verleden, maar ook van het recente verleden, zoals de graffiti op de buitenmuren zijn hierdoor nog steeds intact. Vanuit de opslag in Fort Kijkduin is er een deel van de collectie uit de Tweede Wereldoorlog verhuisd naar het Atlantikwall Centrum. In de hal hangt bijvoorbeeld een vleugel van een Messerschmitt en een propeller van een Lancaster. Deze Britse bommenwerper is tijdens de oorlog boven Den Helder neergeschoten en vlakbij Huisduinen in zee gestort.”

Er zijn veel verhalen verzameld en ooggetuigen geïnterviewd voor de opzet van het museum. Hoog vertelt: “De verhalen van de Tweede Wereldoorlog hebben min of meer een generatie overgeslagen: De eerste generatie durfde vanwege de beladenheid vaak niets te vragen aan hun ouders. Nu de oorlogsjaren ver achter ons liggen vraagt de jongere generatie wel spontaan naar verhalen aan hun grootouders. De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog wordt zo door de ogen van een nieuwe generatie belicht en levert vaak een verrassende kijk op.”
Ook BOEi haalde in de aanloop naar de opening van het Atlantikwall Centrum verhalen op binnen het project ‘Mensen Vertellen over Monumenten’. Uit de vele toegezonden fotoreportages (zie de website) bleek dat de Huisduiners de rauwe uitstraling van het gebouw omarmen.

Het Atlantikwall Centrum heeft nog weinig bekendheid. Lely: “Door de locatie middenin een nieuwe woonwijk is het museum lastig te vinden en het openbaar vervoer dat een bezoek eenvoudiger kan maken, ontbreekt. Wel is het museum aangesloten bij het fietsnetwerk en diverse wandelroutes.” Hoog vult aan: “Sinds 2021 zijn de Stichting Erfgoed Den Helder én de historische marinehaven Willemsoord B.V. samengebracht en vallen onder één directeur-bestuurder. Met het bundelen van de krachten hopen we meer zichtbaar te worden in Den Helder en de regio. Door het verhaal van zowel de oude rijkswerf als de verdedigingswerken te koppelen versterk je elkaar en krijgen de objecten en de musea meer bekendheid.” Hoog vertelt: “In oktober 2021 werd er in het museum de muziektoneelvoorstelling Sperrgebiet! opgevoerd waarbij de parallel met vluchtelingen nu werd getrokken. Daarnaast heeft het museum mee kunnen liften op de herdenking van 75 jaar bevrijding.” Ook qua educatie heeft het Atlantikwall Centrum wat te bieden. Lely: “Via de website zijn er twee educatiepakketten voor scholieren te verkrijgen met lesmateriaal en een bezichtiging van het Atlantikwall Centrum. Ook is het museum onderdeel van de introductieweek van de plaatselijke 3 HAVO klassen en komen scholieren langs met opdrachten, waardoor ze vast een sneak preview krijgen voor een opdracht verderop in het schooljaar. Dikwijls komen dan de verhalen boven en vertellen jongeren over de ervaringen van hun grootouders.”

Tot slot concludeert Hoog: “Bezoekers van het Atlantikwall Centrum komen speciaal kijken naar het unieke gebouw en hebben het museumbezoek van te voren vaak goed gepland. Ze zijn nieuwsgierig naar het verhaal van Den Helder als meest gebombardeerde stad van Nederland en wat dit voor gevolgen heeft gehad voor de plaatselijke bevolking. De komende tijd willen we meer bezoekers trekken om dit unieke stukje geschiedenis te vertellen.”

Benieuwd geworden naar de geschiedenis van de Atlantikwall en de Tweede Wereldoorlog in Den Helder? Bezoek het Atlantikwall Centrum in Huisduinen: www.atlantikwallcentrum.nl

Tekst en beeld: Esther Baylé