Dit artikel maakt deel uit van het boek KIJK!, over 25 jaar herbestemmen door BOEi.
Zo snel mogelijk slopen, was het plan. “Iedereen is blij als dat lelijke ding straks verdwenen is. Daar was ik van overtuigd”. Bob Schoeman was zo’n 20 jaar geleden in dienst bij ontwikkelaar Bouwfonds Nederlandse Gemeenten en bezig met de verwerving van bouwgrond in Apeldoorn-Zuid. Het voormalige NUON-terrein daar, 1,5 hectare groot, zou een fraaie nieuwe woonwijk worden. De twee ‘afzichtelijke trafostations’ die er in het plangebied stonden waren overbodig. “Eén zag er helemaal niet uit, met lelijke stalen damwand-beplating rondom en die andere was ook niet veel bijzonders.” Die konden dus worden gesloopt.
Monumentenstatus
Tot een lokale journalist op onderzoek uitging en ontdekte dat er weleens wat fraais achter de stalen wanden schuil zou kunnen gaan. Dat leidde, voor Bouwfonds volslagen onverwacht, tot een aanvraag om het hele terrein een monumentenstatus te geven. Hoe dat voelde? “Verbazing. Schrik. Ook wel een beetje balen, wat kregen we nú?” De aanvraag ging uiteindelijk alleen over de twee stroomverdeelstations, maar ook dat was een complete verrassing. Hij had er zelf helemaal niet aan gedacht om achter die lelijke beplating te kijken, zegt Schoeman. Het was wat het was. Maar toen dat wel gebeurde, overheerste vooral de verrassing, herinnert hij zich. “En dan word je natuurlijk ook meteen verleid om daar iets mee te doen. Het heeft uiteindelijk tot een veel sterker stedenbouwkundig plan geleid.” De twee schakelstations werden gerestaureerd en in de nieuwbouw geïntegreerd.
Nieuwe Haagse School
De beide stations, gebouwd in 1925 en 1932, zijn een ontwerp van architect Hendrik Fels (1882-1962). Fels was als architect een aanhanger van de Nieuwe Haagse School, een meer zakelijke en sobere ‘kubistische’ variant op de Amsterdamse School-stijl, die enigszins aan Dudok doet denken. Functionele gebouwen waar hoogspanning werd omgevormd tot laag- en middenspanning van 10 of 50 kilovolt, waardoor de stroom bruikbaar was in woningen: dat bracht comfort! Stroomverdeelstations: voorbeelden van nieuwe architectuur die nodig werd in verband met de modernisering en industrialisering van Nederland. Cultuurhistorie die een beeld geeft van de elektrificatie van Nederland.
Radio Kootwijk
Architect Fels was een broer van J.J. Fels, destijds elektrotechnisch ingenieur bij de Provinciale Gelderse Elektriciteitsmaatschappij, de voorganger van de NUON. Hij kreeg in die tijd vaker opdrachten voor schakelstations en dienstwoningen voor de PGEM. Fels ontwikkelde een soort huisstijl voor de elektriciteitsmaatschappij. Bakstenen gebouwen, soms in verschillende metselpatronen en kleuren, waarbij de horizontale belijning wordt benadrukt. De gevels vertonen vaak reliëf. Fels blijkt ook mee gewerkt te hebben aan het onderstation van Radio Kootwijk. In Kootwijk staat een vrijwel identiek schakelstation, dat wél de status van rijksmonument heeft.
Inspiratie voor nieuwbouw
In die tijd was herbestemming nog wel een beetje een blinde vlek, kijkt Schoeman (nu eigenaar van Linq Vastgoedontwikkeling) terug. “Nu zien we sneller de meerwaarde. We zijn als vastgoedsector veel creatiever geworden.” In Apeldoorn werd besloten om de trafohuisjes als inspiratie te gebruiken voor het ontwerp van de nieuwe wijk: de nieuwe woningen refereren aan jaren dertig-architectuur. De twee monumenten gaven de nieuwe wijk, die nu bekend staat als de Wornumsche Enk, direct al sjeu. Het zorgde natuurlijk welk voor flinke vertraging van de plannen “en we konden ook minder woningen bouwen dan we hadden gepland.”
Tegelmozaïeken
Het interieur van de schakelstations, zeker dat van het 50 kV-gebouw, bleek onverwacht fraai. Vooral het 50 kV-station is relatief luxe uitgevoerd. Het heeft een ruimtelijke hal met tegelmozaïeken, boven glas in lood-ramen en plafonds, een mooi trappenhuis: onverwachte details voor een functioneel gebouw waar voornamelijk gewone werknemers over de vloer kwamen. Het 10 kV-station is eenvoudiger, maar kent ook mooie hoge ruimtes en fraaie balkpartijen.
BOEi werd door Bouwfonds te hulp geroepen en ontwikkelde concepten voor herbestemming en restauratie en nam de gebouwen over zodat Bouwfonds zich kon concentreren op de nieuwbouw. Het 10 kV-station is nu een woonhuis. Het grote 50 kV-station is in gebruik als gezondheidscentrum en bedrijfsverzamelgebouw. Daarmee kreeg de nieuwe wijk direct al een aantal voorzieningen die niet in de oorspronkelijke plannen waren opgenomen en een mooie aanvulling vormen op de woonfunctie.
Meer weten over ‘KIJK!, 25 jaar herbestemmen in Nederland’? Op onze website leest u meer over het boek en hoe u een exemplaar van dit bijzondere boek kunt bemachtigen.
